Οταν ο Ωνάσης πέθανε στις 15 Μαρτίου 1975, ήταν ο μεγαλύτερος εφοπλιστής δεξαμενοπλοίων στον κόσμο. Είκοσι πέντε χρόνια αργότερα, την πρώτη Ιανουαρίου 2000, η Lloyd’s List, η μεγαλύτερη ναυτιλιακή εφημερίδα του κόσμου, δημοσίευσε πρωτοσέλιδο άρθρο με τίτλο «Γίγαντες που άλλαξαν τη φυσιογνωμία της ναυτιλίας», με τον Αριστοτέλη Ωνάση στη μέση του πρωτοσέλιδου. Ομως, τα σκάφη του Ωνάση δεν όργωναν μόνο τους ωκεανούς του κόσμου, αλλά και τους αιθέρες. Η Ολυμπιακή Αεροπορία, ένας αερομεταφορέας με παγκόσμια εμβέλεια, ήταν δημιούργημά του. Το 1974 ο Αριστοτέλης Ωνάσης ήταν ο μεγαλύτερος εργοδότης Ελλήνων, απασχολώντας 10.000 εργαζομένους σε όλες του τις επιχειρήσεις στη θάλασσα και στον αέρα. Τι είναι αυτό που έκανε τον Αριστοτέλη Ωνάση τόσο επιτυχημένο επιχειρηματία σε παγκόσμιο επίπεδο; Η απάντηση βρίσκεται σε μια σειρά καινοτομιών στην οργάνωση και διοίκηση επιχειρήσεων που εισήγαγε και αποτελούν κοινή πρακτική σήμερα.
Ο Ουίνστον Τσώρτσιλ υπήρξε τακτικός φιλοξενούμενος της θαλαμηγού του Αριστοτέλη Ωνάση «Χριστίνα».
Η ελληνική παράδοση και η πορεία στην κορυφή
Η επιχειρηματική δραστηριότητα του Αριστοτέλη Ωνάση διήρκεσε 51 χρόνια, από το 1924 έως το 1975. Τα πρώτα 30 χρόνια της επιχειρηματικής του δράσης δεν ήταν ούτε διάσημος ούτε εξαιρετικά πλούσιος, ήταν ένας μικρός και μεσαίος εφοπλιστής. Είναι τα τελευταία 21 χρόνια της ζωής του, από το 1954 έως το 1975, που έγινε μεγιστάνας και παγκοσμίως γνωστός.
Η άνοδος στην κορυφή δεν ήταν εύκολη. Παρά τη φιλολογία των λαϊκών αναγνωσμάτων, δεν ξεκίνησε από το μηδέν και τα πρώτα του χρήματα τα έκανε στην Ελλάδα με το οικογενειακό εμπορικό δίκτυο του πατέρα του, με επιχειρηματικές βάσεις τον Πειραιά, το Μπουένος Αϊρες και το Μοντεβιδέο. Το 1932, τη χειρότερη χρονιά της διεθνούς οικονομικής κρίσης, εισήλθε στη ναυτιλία αγοράζοντας τα δύο πρώτα του μεταχειρισμένα ατμόπλοια υπό ελληνική σημαία, με ελληνική ναυτιλιακή επιχείρηση με έδρα τον Πειραιά. Ο Ωνάσης, νεοεισερχόμενος στην ελληνική ναυτιλία, ακολούθησε τα χνάρια της ελληνικής ναυτιλιακής παράδοσης, με την Ιθάκη και τους Ιθακήσιους ναυτικούς να αποτελούν τη βάση των στελεχών και του ναυτεργατικού δυναμικού των πλοίων και των γραφείων του.
Με την επιχειρηματική οξυδέρκεια και τον κοσμοπολιτισμό που τον διέκριναν, ο Ωνάσης δεν μαθήτευσε μόνο δίπλα στους Ελληνες εφοπλιστές του Λονδίνου που ασχολούνταν αποκλειστικά με τη φορτηγό ναυτιλία ξηρών φορτίων, αλλά και με τους Νορβηγούς, που ασχολούνταν με τη μεταφορά πετρελαίου και τη ναυτιλία δεξαμενοπλοίων. Ηταν ο πρώτος Ελληνας εφοπλιστής που εισήλθε στη ναυτιλία δεξαμενοπλοίων το 1938, και αυτή είναι η πρώτη του καινοτομία στον ελληνικό εφοπλισμό, που καθόρισε τη μεταπολεμική πορεία του. Το 1939 πρωτοπήγε στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου και εγκαταστάθηκε μέχρι το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, εκμεταλλευόμενος τέσσερα δεξαμενόπλοια.
Με την πρώτη σύζυγό του Τίνα Λιβανού.
Το πρώτο σούπερ τάνκερ
Είναι το 1946 που έκανε τη δεύτερη καινοτομία, αυτή τη φορά στον διεθνή εφοπλισμό. Πήρε το πρώτο του δάνειο για αγορά πλοίων από αμερικανικά χρηματοπιστωτικά ιδρύματα με βάση όχι μόνο την εγγύηση πλοίων, αλλά και χρονοναυλώσεις που είχε συνάψει με εμπορικές ή πετρελαϊκές επιχειρήσεις. Είναι αυτός που άνοιξε για πρώτη φορά την πόρτα των αμερικανικών τραπεζών στη χρηματοδότηση της διεθνούς ναυτιλίας. Από το 1946 έως το 1954 ο Ωνάσης, εκμεταλλευόμενος τη συγκυρία και τις ευκαιρίες της εποχής, εκτινάχτηκε στα ύψη και έγινε ο μεγαλύτερος Ελληνας εφοπλιστής, με στόλο σχεδόν 80 πλοίων ολικής χωρητικότητας περίπου ενός εκατομμυρίου κόρων. Τη δεκαετία του 1950 έγινε διάσημος με θετικά και αρνητικά πρόσημα. Το 1952 στράφηκε στα κατεστραμμένα γερμανικά ναυπηγεία του Αμβούργου και της Βρέμης, τα οποία αναβίωσε παραγγέλνοντας τον απίθανο αριθμό των 18 δεξαμενοπλοίων για τα επόμενα δύο χρόνια. Εκεί αναδεικνύεται η τρίτη καινοτομία του, η συμβολή του στην ανάπτυξη της τεχνολογίας των δεξαμενοπλοίων και στον γιγαντισμό τους, τα οποία συνέχισε μέχρι τον θάνατό του. Το πρώτο δεξαμενόπλοιο που ονομάστηκε «σούπερ τάνκερ» παγκοσμίως είναι το «Τίνα Ωνάση», το 1956.
Με την Τζάκι Κένεντι λίγο μετά τον γάμο τους. Ενδιαμέσως είχε θυελλώδη σχέση με τη Μαρία Κάλλας.
Το πρότυπο της παγκόσμιας ναυτιλιακής επιχείρησης
Ομως ο Ωνάσης αναδείχθηκε σε ηγετική μορφή της παγκόσμιας ναυτιλίας, γιατί άλλαξε τη μορφή της παγκόσμιας ναυτιλιακής επιχείρησης σύμφωνα με τις ανάγκες της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας του νέου μεταπολεμικού κόσμου. Οταν ο Ωνάσης ξεκίνησε την επιχειρηματική του δράση τη δεκαετία του 1920, οι μεγαλύτεροι εφοπλιστικοί όμιλοι στον κόσμο ήταν βρετανικοί και οι ναυτιλιακές επιχειρήσεις καθορίζονταν από τις εθνικές, κυρίως ευρωπαϊκές, νομοθεσίες και τον απόηχο της απερχόμενης αποικιοκρατίας. Τα θεμέλια της επιχειρηματικής αρχιτεκτονικής του εφοπλιστικού ομίλου του Αριστοτέλη Ωνάση ήταν ένα πολύπλοκο ιδιοκτησιακό πλέγμα από πολλαπλά ελέγχουσες υπεράκτιες εταιρείες, κυρίως παναμαϊκές και λιβεριανές, και διοίκηση από πολλαπλές τοποθεσίες. Με αυτόν τον τρόπο η τέταρτη και ίσως πιο σημαντική καινοτομία του είναι ότι δημιούργησε το πρότυπο της παγκόσμιας ναυτιλιακής επιχείρησης το οποίο έγινε το παράδειγμα προς μίμηση διεθνώς ούτως ώστε η συντριπτική πλειονότητα των ναυτιλιακών επιχειρήσεων διεθνώς να το ακολουθεί μέχρι σήμερα.
Το 1954 αγόρασε τη μεγαλύτερη τουριστική και κτηματική επιχείρηση του Μόντε Κάρλο, το κέντρο της ευρωπαϊκής και διεθνούς επιχειρηματικής «αριστοκρατίας». Την ίδια εποχή η αλλαγή της αμερικανικής κυβέρνησης από τον Δημοκρατικό Τρούμαν στον Ρεπουμπλικανό Αϊζενχάουερ έφερε την προσπάθεια ταπείνωσης της προηγούμενης κυβέρνησης με στόχαστρο την ισχυρή ομάδα των Ελλήνων εφοπλιστών της Νέας Υόρκης και επίκεντρο τον Ωνάση. Γιατί ο Ωνάσης εν τω μεταξύ είχε προβεί σε μια προκλητική συμφωνία με τη Σαουδική Αραβία, η οποία τον έφερε σε άμεση αντιπαράθεση με τις μεγάλες εταιρείες πετρελαίου και την κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών. Η σύγκρουση με την Αμερική τον άφησε αλώβητο αλλά τον έκανε να στραφεί διά παντός προς την Ευρώπη και την Ελλάδα.
Ο θάνατος του 70χρονου Αριστοτέλη Ωνάση σε νοσοκομείο του Παρισιού στην πρώτη σελίδα της «Κ».
Καλές πολιτικές σχέσεις
Ο Ωνάσης ήταν ένας διεθνής επιχειρηματίας που είχε βιώσει τον παραλογισμό και τη βία των εθνικών κρατών στα 18 του χρόνια με την καταστροφή της Σμύρνης. Γι’ αυτό είχε πάντα πάνω από δύο πόλους διοίκησης των επιχειρήσεών του σε διαφορετικά κράτη και προσπαθούσε πάντα να έχει καλές σχέσεις με όλες τις κυβερνήσεις των κρατών στα οποία δρούσε, ανεξαρτήτως πολιτικών αποχρώσεων: στην Αργεντινή με τον Περόν, στις Ηνωμένες Πολιτείες με το Δημοκρατικό Κόμμα και τη κυβέρνηση Τρούμαν, στη Γερμανία με τον Αντενάουερ, στο Μονακό με τον πρίγκιπα Ραινιέ, στη Σαουδική Αραβία με τον βασιλιά Ιμπν-Σαούντ και τον γιο του Σαούντ, στη Γαλλία με τον Πομπιντού. Στην Ελλάδα από την αρχή της επιχειρηματικής του δράσης προσπάθησε να αναπτύξει σχέσεις με το ελληνικό κράτος. Κατάφερε να αναπτύξει σχέσεις με στελέχη των κυβερνήσεων Βενιζέλου από το 1928. Στη διάρκεια της δεκαετίας του 1940 προσπάθησε να αναπτύξει σχέσεις με τις ασταθείς μεταπολεμικές κυβερνήσεις και δεν το επέτυχε κυρίως λόγω του άγριου ανταγωνισμού από το ελληνικό εφοπλιστικό κατεστημένο της εποχής που είχε στραφεί εναντίον του. Τον τελικό σύμμαχο που σφράγισε και τη σχέση του με την Ελλάδα τον βρήκε στο πρόσωπο του Κωνσταντίνου Καραμανλή το 1956 όταν αγόρασε την μικρή τοπική ΤΑΕ (Τεχνικές Αεροπορικές Εκμεταλλεύσεις). Εκτοτε διατήρησε στενές σχέσεις με όλες τις ελληνικές κυβερνήσεις οιουδήποτε πολιτικού χρώματος και πεποιθήσεων, από τον Γεώργιο Παπανδρέου μέχρι τον δικτάτορα Γεώργιο Παπαδόπουλο.
Η επίδραση του Ωνάση στην Ελλάδα είναι μέσα από τον εφοπλισμό και τον τουρισμό. Η επίδραση που είχε στον ελληνικό εφοπλισμό ήταν καθοριστική εφόσον πρώτοι οι Ελληνες εφοπλιστές ακολούθησαν κατά πόδας το παράδειγμά του με αποτέλεσμα να ανέλθουν στην κορυφή του παγκόσμιου στόλου. Ο τουρισμός στην Ελλάδα κατάφερε να εκτιναχτεί, εν μέρει, χάρη και στην Ολυμπιακή Αεροπορία, έναν πρωτοκλασάτο εθνικό μεταφορέα με δρομολόγια και διαφήμιση της χώρας σε όλον τον κόσμο.
Ο Ωνάσης έφτιαξε τον μοναδικό στην Ελλάδα επιχειρηματικό εφοπλιστικό όμιλο που συνεχίζει να ακμάζει, όχι από την ίδια του την οικογένεια, αλλά από την επιχειρηματική οικογένεια που εκείνος διάλεξε. Η ναυτιλιακή επιχείρηση Ωνάση, μια παγκόσμια επιχείρηση με έντονο εθνικό χρώμα, συνεχίζει να είναι σήμερα ανάμεσα στις πρώτες ελληνικές εταιρείες δεξαμενοπλοίων με τα κέρδη της να προικοδοτούν ετησίως τον πολιτισμό και την κοινωνία της σύγχρονης Ελλάδας μέσω του Ιδρύματος Ωνάση, πάντα σύμφωνα με τις επιταγές του ιδρυτή της.
* H κ. Τζελίνα Χαρλαύτη ([email protected]) είναι καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Κρήτης και διευθύντρια του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Ερευνας. Tο βιβλίο της «Creating Global Shipping: Aristotle Onassis, the Vagliano Brothers and the Business of Shipping, c.1820-1970», στο οποίο βασίζεται το παρόν κείμενο, κυκλοφόρησε το 2019 από το Cambridge University Press.