Στις τελευταίες δύο δεκαετίες οι πρόοδοι στους τομείς της ανίχνευσης και των αγωγών θεραπείας έχουν αλλάξει την έννοια της διάγνωσης του καρκίνου. Φυσικά κανένας δεν αντιμετωπίζει με ελαφρότητα την είδηση για την πάθηση, αλλά σε πολλές περιπτώσεις ο καρκίνος δεν ισοδυναμεί με καταδίκη σε θάνατο, όπως παλιά. Οι θεραπευτικές αγωγές μπορούν να αποτελούν σοβαρές δοκιμασίες, αλλά οι πάσχοντες τις ξεπερνούν και απολαμβάνουν πολύ περισσότερα χρόνια ζωής με υγεία.
Ο καρκίνος του παγκρέατος είναι μια δυσάρεστη ιστορία για την πρόοδο της ιατρικής επιστήμης. Ακόμα και όταν αυτός εντοπισθεί ενόσω είναι περιορισμένος στο πάγκρεας -και σπανίως είναι- μόνο 16% των πασχόντων κατορθώνουν να παραμείνουν στη ζωή πέντε χρόνια έπειτα από την αρχική διάγνωση. Για λόγους σύγκρισης, το ποσοστό επιβίωσης πέντε ετών για τον εντοπισμένο καρκίνο του μαστού είναι 86%.
Εάν όμως ο καρκίνος έχει εξαπλωθεί πέραν του παγκρέατος, η πιθανότητα επιβίωσης για πέντε ακόμα χρόνια είναι μόνο 2%. Μόνο η στατιστική του καρκίνου του ήπατος είναι τόσο κακή.
Ευτυχώς ο καρκίνος του παγκρέατος είναι σπάνιος συγκρινόμενος προς άλλα κύρια είδη καρκίνου. Περίπου 30.000 νέες περιπτώσεις διαγιγνώσκονται κάθε χρόνο στις ΗΠΑ σε σύγκριση προς 200.000 νέες περιπτώσεις καρκίνου του μαστού και 170.000 νέα περιστατικά καρκίνου των πνευμόνων. Αλλά επειδή είναι τόσο δύσκολο να αντιμετωπισθεί με θεραπευτικές αγωγές, ο καρκίνος του παγκρέατος προκαλεί περίπου τον ίδιο αριθμό θανάτων κάθε χρόνο (30.000), όσους δηλαδή και ο καρκίνος του προστάτη, αν και κάθε χρόνο διαγιγνώσκονται εξαπλάσια νέα περιστατικά καρκίνου του προστάτη.
Κίνδυνοι
Ουδείς γνωρίζει τι ακριβώς προκαλεί τον καρκίνο του παγκρέατος. Οπως πολλοί άλλοι καρκίνοι, αυτός είναι μια πάθηση ηλικιωμένων ατόμων – η μέση ηλικία στο χρόνο διάγνωσης είναι 71 χρόνια. Επειδή οι Αμερικανοί ζουν περισσότερο, υπάρχουν σήμερα περισσότερα περιστατικά από όσα πριν από πενήντα χρόνια.
Είναι επίσης πάθηση του καπνιστή, αν και ακόμα δεν γνωρίζουμε εάν το κάπνισμα είναι το απευθείας αίτιο ή κατά πόσον κάποια άλλη έκθεση σε σχέση με το κάπνισμα εξηγεί τη σχέση αυτή. Γνωρίζουμε ότι οι άνδρες παθαίνουν καρκίνο του παγκρέατος συχνότερα από τις γυναίκες. Οι Αφρο-αμερικανοί προσβάλλονται δυσαναλόγως περισσότερο.
Ενας από τους μεγαλύτερους κινδύνους είναι η χρόνια παγκρεατίτιδα, μια επιμένουσα φλεγμονή του παγκρέατος. H κυριότερη αιτία αυτής της πάθησης είναι η μακροχρόνια κατάχρηση αλκοολούχων ποτών. Ενας άλλος παράγοντας κινδύνου του καρκίνου του παγκρέατος είναι η παχυσαρκία. Μερικές μελέτες έχουν βρει συσχέτιση με τον διαβήτη, αλλά δεν είναι σαφές ποιο είναι το αίτιο και ποιο το αποτέλεσμα.
Κληρονομικότητα
Ο καρκίνος του παγκρέατος εμφανίζεται να είναι σε κάποιο βαθμό κληρονομικός. Για παράδειγμα, ο πατέρας του πρώην προέδρου των ΗΠΑ Jimmy Carter, ο αδελφός του και οι δύο αδελφές του απεβίωσαν εξαιτίας της ασθένειας αυτής. Τα κληρονομικά περιστατικά ανέρχονται από 5% μέχρι 15% του συνόλου, αλλά ουδείς έχει ταυτοποιήσει τη γενετική μετάλλαξη που προκαλεί καρκίνο του παγκρέατος – και πιθανώς ουδείς θα τη βρει. H γενετική της πάθησης φαίνεται να είναι πολύπλοκη και επίσης φαίνεται ότι πιθανώς χρειάζονται μερικές μεταλλάξεις με κατάλληλο συνδυασμό για να οδηγήσουν σε καρκίνο.
Διατροφή
Ερευνητές διενεργούν γενετικές μελέτες σε οικογένειες υψηλού κινδύνου (με τρεις ή περισσότερους πάσχοντες συγγενείς) ευελπιστώντας να ανεύρουν τα σημαντικά γονίδια. Γονίδια που έχουν συσχετισθεί με άλλα είδη καρκίνου βρίσκονται στον κατάλογο. O καρκίνος του παγκρέατος έχει συσχετιστεί με μεταλλάξεις στο γονίδο p16, το οποίον έχει ενοχοποιηθεί για το κακόηθες μελάνωμα αλλά και στο γονίδιο BRCA2, το οποίον έχει αρχικώς ευρεθεί ότι έχει σχέση με τον καρκίνο του μαστού και των ωοθηκών.
Μια μελέτη υψηλού προφίλ που δημοσιεύθηκε στο ιατρικό περιοδικό New England Journal of Medicine το 1981 συσχέτισε εσφαλμένως τον καρκίνο του παγκρέατος με την κατανάλωση καφέ, αλλά οι μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν από τη μελέτη αυτή ήταν λανθασμένες. Αλλες έρευνες ενοχοποίησαν τους συνήθως ύποπτους παράγοντες -κόκκινο κρέας, λιπαρές τροφές και τις πολλές θερμίδες- αλλά δεν έδειξαν παρά μόνο υποψίες. Ορισμένοι ερευνητές πιστεύουν ότι κάποιες τροφές με μεγάλο γλυκαιμικό φορτίο, όπως πατάτες, λευκό ψωμί και αναψυκτικά ανήκουν σ’ αυτήν την κατηγορία. H θεωρία είναι ότι αυτές οι τροφές επιβαρύνουν το πάγκρεας, διότι το εξαναγκάζουν να εκκρίνει ινσουλίνη για να αντιμετωπίσει το αυξημένο σάκχαρο στο αίμα.
Το κάπνισμα είναι ο σαφέστερος παράγοντας κινδύνου, και έτσι η καλύτερη συμβουλή είναι να μην ανάψετε τσιγάρο. Μετά τη διακοπή του καπνίσματος ο κίνδυνος, ύστερα από την πάροδο μερικών ετών χωρίς τσιγάρο, φθάνει να γίνει τόσος όσος θα ήταν, εάν δεν καπνίσατε ποτέ.
Πρόληψη
Καλύτερη είδηση είναι ότι η λήψη μικρής δόσης (81 χιλιοστογραμμάρια) ασπιρίνης που πολλά άτομα παίρνουν για να μειώσουν τις πιθανότητες να πάθουν καρδιακή εμβολή ή εγκεφαλικό επεισόδιο; είναι επίσης καλή αμυντική ενέργεια κατά του καρκίνου του παγκρέατος. Ερευνητές του Πανεπιστημίου της Μινεσότα βρήκαν πέρυσι ότι η ασπιρίνη μειώνει στο μισό τον κίνδυνο. Συστηματική λήψη ιμπουπροφέν και άλλων αντιφλεγμονωδών φαρμάκων όμως δεν προσφέρει αυτό το όφελος.
Ελεγχος
Οι γιατροί δεν έχουν εξέταση αίματος ή απεικονιστική εξέταση στη διάθεσή τους για να μπορούν να ελέγχουν την τυχόν ύπαρξη καρκίνου στο πάγκρεας, μια πολύ σοβαρή έλλειψη, την οποία οι γιατροί προσπαθούν να αντιμετωπίσουν με άλλους τρόπους. Οικογένειες υψηλού κινδύνου, οι οποίες συμμετέχουν σε ερευνητικές μελέτες, εξετάζονται περιοδικώς με ενδοσκόπιο ή με υπερήχους για την τυχόν ύπαρξη ανώμαλων αναπτύξεων στους σωλήνες. Εάν διαπιστωθεί κάτι ύποπτο μπορεί να γίνει και βιοψία. Τέτοιες όμως εξετάσεις δεν γίνονται εκτός ερευνητικών ιδρυμάτων.
Αλλη δυνατότητα είναι μια εξέταση αίματος παρόμοια με αυτήν του ειδικού προστατικού αντιγόνου (PSA). Οι νεοπλασίες του παγκρέατος παράγουν μια ουσία δείκτη που ονομάζεται CA19-9, η οποία μπορεί να μετρηθεί στο αίμα και που τα επίπεδά της παρακολουθούνται κατά τη διάρκεια εφαρμογής θεραπευτικών αγωγών. Ωστόσο, άτομα με πέτρες στη χοληδόχο κύστη και άλλες καταστάσεις εμφανίζουν επίσης μεγάλες τιμές του CA19-9 και επομένως η χρησιμότητά του για τη διαπίστωση καρκίνου είναι περιορισμένη. Στο Πανεπιστήμιο Johns Hopkins ερευνούν κατά πόσον θα είναι δυνατόν να γίνεται πρώιμη διάγνωση καρκίνου με την ανεύρεση καρκινογόνων γονιδίων σε εκκρίματα του παγκρέατος.
Ωστόσο, η εξέταση πληθυσμού για καρκίνο του παγκρέατος σε μεγάλη κλίμακα δεν είναι πιθανή, επειδή ο καρκίνος αυτός είναι σπάνιος. Είναι λογικότερο να γίνονται εξετάσεις σε άτομα, τα οποία οι γιατροί γνωρίζουν ότι έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα να αναπτύξουν καρκίνο του παγκρέατος. Είναι σαφές ότι άτομα με οικογενειακό ιστορικό για την πάθηση αυτή ανήκουν σ’ αυτή την κατηγορία, αλλά είναι δύσκολο να πούμε ποια άλλα άτομα μπορούν να προσβληθούν απ’ αυτήν.
Θεραπευτικές αγωγές
Χειρουργική επέμβαση. Μερικές φορές ο χειρουργός ανακαλύπτει ότι ακόμη και ένας εντοπισμένος καρκίνος δεν είναι δυνατόν να χειρουργηθεί. Εάν η νεοπλασία μπορεί να αφαιρεθεί, ο χειρουργός μπορεί να αφαιρέσει όλο ή μέρος του παγκρέατος καθώς επίσης μέρη γειτονικών οργάνων. H διάσωση μέρους του παγκρέατος είναι προτιμητέα. Αλλιώς, ο ασθενής πρέπει να αντέξει σε αιφνίδια απώλεια ολόκληρης της δυνατότητάς του να παράγει ινσουλίνη καθώς επίσης να αντέξει και σε καρκίνο απειλητικό για τη ζωή του.
Εάν ο καρκίνος είναι στην κεφαλή του παγκρέατος ο χειρουργός μπορεί ίσως να εφαρμόσει τη μέθοδο Whipple μια μεγάλη επέμβαση, η οποία περιλαμβάνει την αφαίρεση τμημάτων του λεπτού εντέρου, του χοληφόρου πόρου και του στομάχου και επί πλέον της κεφαλής του παγκρέατος. Εάν η νεοπλασία είναι στην ουρά ή στο σώμα, οι χειρουργοί μπορούν να αφαιρέσουν αυτό το τμήμα το παγκρέατος και τον σπλήνα.
Χημειοθεραπεία. H τζεμσιταμπίνη (Gemcitabine, ή με το εμπορικό της όνομα Gemzar), ένα σχετικώς νέο φάρμακο, βελτιώνει την ποιότητα ζωής σε μερικά άτομα, αλλά δεν έχει οδηγήσει σε σημαντικά κέρδη επιβίωσης. Ερευνητές μελετούν κατά πόσον αυτό το φάρμακο θα μπορούσε να είναι αποτελεσματικότερο χορηγούμενο μαζί με άλλα. Το Αμερικανικό Εθνικό Ινστιτούτο Καρκίνου χρηματοδοτεί 13 κλινικές δοκιμές αγωγών αντιμετώπισης καρκίνου του παγκρέατος σε φάση III. Δέκα από αυτές δοκιμάζουν συνδυασμούς με gemcitabine.
Ερευνητές δοκιμάζουν επίσης το φάρμακο trastuzumab (εμπορικό όνομα Herceptin), το νέο φάρμακο για καρκίνο του μαστού, και το IMC-C225 (Erbitux) το αμφιλεγόμενο φάρμακο για καρκίνο του παχέος εντέρου που αναπτύχθηκε από την εταιρεία βιοτεχνολογίας ImClone Systems.
Ελπίζεται όμως να επιτευχθούν βήματα προόδου πέρα από συνδυασμούς «δοκιμών και αποτυχιών» με ήδη υπάρχοντα φάρμακα προς μια νέα γενιά «έξυπνων» φαρμάκων. Το Gleevec, το νέο φάρμακο για μερικούς τύπους λευχαιμίας και σπάνιων καρκίνων στομάχου, αποτελεί ένα γνωστό προηγούμενο, ενώ η συνεχώς επεκτεινόμενη γνώση για τη γενετική του καρκίνου του παγκρέατος είναι πια βιβλίο οδηγιών. Αλλά προς το παρόν δεν υπάρχει τέτοιο φάρμακο ούτε και σε πειραματικό στάδιο.
Εναλλακτικές αγωγές. Επειδή οι γιατροί κατά μέσον όρον είχαν περιορισμένη επιτυχία κατά του καρκίνου του παγκρέατος, μερικά άτομα στρέφονται συχνά σε μη αποδεδειγμένες και συχνά ακριβές εναλλακτικές θεραπευτικές αγωγές. Μερικά νοσοκομεία προωθούν για τον καρκίνο του παγκρέατος την ονομαζόμενη κλασματική στερεοτακτική ραδιοχειρουργική. H αγωγή αυτή υποτίθεται ότι κατευθύνει ισχυρή ακτινοβολία μόνο στη νεοπλασία, αφήνοντας ανέπαφο τον υγιή ιστό. H μέθοδος αυτή δεν έχει δοκιμαστεί με κλινικές δοκιμές και πολλοί ειδικοί ογκολόγοι πιστεύουν ότι γιατροί με επιχειρηματικό πνεύμα καθώς και νοσοκομεία την υπερπωλούν. Μια άλλη αγωγή που έχει συγκεντρώσει πολύ ενδιαφέρον, περιλαμβάνει τη λήψη παγκρεατικών ενζύμων, πολλών βιταμινών και άλλων διατροφικών συμπληρωμάτων καθώς και διενέργεια υποκλυσμών με καφέ. Τα αμερικανικά Εθνικά Ινστιτούτα Υγείας έχουν χρηματοδοτήσει μια μελέτη της μεθόδου, αλλά οι ειδικοί ογκολόγοι πιστεύουν ότι υπάρχει μικρή πιθανότητα αυτή η αγωγή να αποδειχθεί ωφέλιμη.
Γιατί είναι θανατηφόρος ο καρκίνος του παγκρέατος
Το πάγκρεας μέχρις ότου αποκτήσει φλεγμονή ή γίνει καρκινικό ουδείς το προσέχει, ωστόσο είναι ένα δραστήριο μικρό όργανο, το οποίο παίζει σημαντικό υποστηρικτικό ρόλο στον μεταβολισμό και στη χώνευση των ανθρώπων.
Το πάγκρεας εκτελεί δύο λειτουργίες. Πρώτον παράγει ινσουλίνη και τις ορμόνες του γλυκογόνου. Δεύτερον εκκρίνει ένζυμα χώνευσης και όξινο ανθρακικό νάτριο (την ίδια χημική ουσία που κοινώς ονομάζουμε σόδα αρτοποιίας) στον δωδεκαδάκτυλο. Ποσοστό 90% των καρκίνων του παγκρέατος είναι αδενοκαρκινώματα που αρχίζουν στους πόρους (σωλήνες) διά των οποίων ρέουν αυτοί οι χωνευτικοί χυμοί. Οι υπόλοιπες 5 έως 10% των νεοπλασιών αρχίζουν στα κύτταρα των νησιδίων του παγκρέατος.
Το πάγκρεας έχει μήκος 12,5 έως 15 εκατοστά. Είναι χωμένο κάτω από το στομάχι και πίσω από τον δωδεκαδάκτυλο, το ανώτερο τμήμα του λεπτού εντέρου. H θέση του αυτή είναι ίσως ένας λόγος που ο καρκίνος του παγκρέατος είναι τόσο θανατηφόρος. Κρυμμένο στη μέση του σώματος το πάγκρεας δεν είναι σε εύκολη προσιτή και προφανή θέση, όπως οι μαστοί. O καρκίνος μπορεί να αναπτυχθεί και να εξαπλωθεί χωρίς να φαίνεται και να γίνεται αισθητός μέχρι να είναι πολύ αργά.
Φραγμένος παγκρεατικός πόρος καταλήγει μερικές φορές σε οξεία παγκρεατίτιδα, η οποία σε ακραίες περιπτώσεις μπορεί να προκαλέσει αχρήστευση του οργάνου, ακόμα και θάνατο. O δρ Scott Κerειδικός στη γενετική του παγκρεατικού καρκίνου στο JohHopkins υποθέτει ότι επειδή οι συνέπειες φραξίματος του πόρου είναι τόσο καταστρεπτικές, τα παγκρεατικά κύτταρα έχουν εξελιχθεί, ώστε να μπορούν να ελέγχουν κάθε ανώμαλη ανάπτυξη. Επομένως κύτταρα τα οποία κατορθώνουν να ξεφύγουν και να αρχίσουν μια μικρή αποικία που πολλαπλασιάζεται -αναπτύσσεται- ανεξέλεγκτα (καρκίνος) είναι πολύ καλώς εφοδιασμένα με μηχανισμούς ώστε να μπορούν να επιζήσουν και να αναπτυχθούν. O επιθετικός, ανθεκτικός σε θεραπεία, παγκρεατικός καρκίνος «ίσως είναι το κόστος που πληρώνουμε για όλα αυτά τα ελεγκτικά χαρακτηριστικά και δυνατότητες των υγιών κυττάρων του παγκρέατος» όπως λέει ο ειδικός.