Οι Ολυμπιακοί Αγώνες κατατάσσονται σε τρεις διαφορετικές περιόδους. Οι πρώτοι πέντε αιώνες διενεργήθηκαν υπό το καθεστώς των ανεξάρτητων πόλεων – κρατών της Αρχαϊκής καί Κλασικής Ελλάδας, οι επόμενοι δύο κατά την περίοδο των Ελληνιστικών Βασιλείων της κυρίως Ελλάδας, της Ασίας καί της Αφρικής, και οι τελευταίοι έξι αιώνες υπό ρωμαϊκή κυριαρχία. Κανείς δεν γνωρίζει πότε ακριβώς άρχισαν οι Ολυμπιακοί Αγώνες. Σαν έτος διενέργειας των πρώτων Ολυμπιακών θεωρείται το 776 π.Χ. Αυτή όμως είναι η ημερομηνία της αναδιοργανώσεώς τους από τον βασιλιά Ιφητο. Κάποια μορφή όμως αγώνων προϋπήρχε εκεί. Ηταν μια μικρή διοργάνωση που διαρκούσε μόνον μια ημέρα και που λάμβαναν μέρος οι κάτοικοι της Πίσσας, της μικρής, κοντινής στην Ολυμπία κωμόπολης, όπως και δύο τριών γειτονικών κωμοπόλεων. Κάπως έτσι άρχισαν οι Ολυμπιακοί Αγώνες. Σαν επιτύμβια εκδήλωση με βαθύτατο θρησκευτικό περιεχόμενο.
Η επόμενη περίοδος είναι η Αρχαϊκή. Αρχίζει από τον 8ο π.Χ. αιώνα, εποχή της συγγραφής των Ομηρικών Επών, και τελειώνει τον 5ον αιώνα, εποχή των Περσικών Πολέμων και του Χρυσού Αιώνα του Περικλή. Σημείο αναφοράς είναι το 776 οπότε ο Ιφητος, απόγονος του Πέλοπα, αναδιοργανώνει τους Ολυμπιακούς Αγώνες, ημερομηνία που θεωρείται συμβατικά η έναρξη της 1ης Ολυμπιάδας. Οι Ολυμπιακοί Αγώνες διαρκούσαν πλέον τρεις μέρες καί περιελάμβαναν έντεκα αγωνίσματα. Οι αθλητές που νικούν στέφονται με τον κότινο της αγριελιάς που φύεται στην Αλτι και έχουν την αίσθηση πως κατά κάποιον τρόπο υιοθετούνται από τον Θεό, και γίνονται πλέον οι εκλεκτοί του. Ηταν το γενικότερο πνεύμα της εποχής που θεωρούσε τους κόπους και τις ασκήσεις σαν ίδιον αγαθού ανδρός. Ακόμη και η Αρετή, σε αντιπαράθεση με την Κακία, υποδείκνυε στον ιδρυτή των Ολυμπιακών Αγώνων, τον Ηρακλή, πως θα έπρεπε να γυμνάζει με μόχθο το σώμα του.
Η ιατρική κάνει τα πρώτα σοβαρά βήματα συμμετοχής της στους αγώνες. Οι αθλητές ελέγχονταν ιατρικά για την ικανότητά τους να αγωνιστούν, υπεβάλλοντο σε έντονη φυσιοθεραπεία με λουτρά, μαλάξεις, πεζοπορίες κ.ο.κ. Ειδικές δίαιτες είχαν προταθεί για τους ασκούμενους, σαν προάγγελοι των σημερινών πολύπλοκων διαιτολογίων για αθλητές. Γνωρίζουμε μια τέτοια δίαιτα. Ηταν η κατανάλωση πολλών σύκων, φρούτων με μεγάλη συγκέντρωση σακχάρου που παρέχει ενέργεια. Πάντως, οι ιατρικές επεμβάσεις ήταν ακόμη περιορισμένες, αφού πρωταρχικός σκοπός των Αγώνων ήταν η απόδοση τιμής στον Δία και όχι ο εκτός μέτρου θαυμασμός προς τον αθλητή.
Η κλασική περίοδος, 5ος αιώνας π.Χ., αποτελεί τη χρυσή εποχή της Ολυμπίας με αύξηση της πανελλήνιας ακτινοβολίας της. Η ιατρική εξελίσσεται και από την περιποίηση των τραυματισμών και τη διατύπωση μερικών απλών υγιεινοδιαιτητικών συμβουλών εξειδικεύεται σε καθαρή αθλητιατρική. Πρώτο βήμα ήταν η απομάκρυνση από αυτό που θα ονομάζαμε μεσογειακή δίαιτα, η κατανάλωση δηλαδή κυρίως φυτικών υδατανθράκων, όπως τα σύκα, και η αντικατάστασή τους ειδικά για αθλητές, από πλημμύρα ζωικών πρωτεϊνών, με τη μορφή βοείου κρέατος. Ενα είδος δηλαδή high proteidiet, που και σήμερα συνιστάται για τον πρωταθλητισμό. Αναφέρεται πως ήταν πρώτος ο Πυθαγόρας που εισήγαγε αυτήν τη μέθοδο. Ενα δεύτερο βήμα ήταν η υπερβολική προπόνηση. Την τακτική αυτή καυτηριάζει ο Ιπποκράτης, και είναι ενδιαφέρον να δούμε τη διάκριση που κάνει ανάμεσα στην αληθή υγεία καί την υπερβολική δύναμη, με την επίδειξη φουσκωτών μυών. Στον ίδιο δρόμο σκέψης συνεχίζει, λέγοντας πως περισσότερο από την έντονη γυμναστική, που κάνει το δέρμα αραιό καί ευαίσθητο σε διαταραχές, ωφελεί ένας περίπατος μετά το γεύμα.
Παραμόρφωση των αθλητών
Ο Αριστοτέλης, τον 4ον π.Χ. αιώνα, περιγράφει την παραμόρφωση του προσώπου των αθλητών, που μοιάζουν πλέον με ζώα, λόγω της ειδικής δίαιτας στην οποία υποβάλλονται για αύξηση της μυϊκής τους μάζας. Ο σχολιασμός θυμίζει σημερινά πρόσωπα αθλητών που παραμορφώνονται από τη χρήση αυξητικών ορμονών.
Η ρωμαϊκή εποχή χαρακτηρίζεται από το μεγαλείο και την υπερβολή, και στην αυτοκρατορική τουλάχιστον περίοδο από χαλάρωση των ηθικών φραγμών. Η υπερβολή χαρακτηρίζει και τους αγώνες. Στην πυγμαχία καί στο παγκράτιο προκαλούνται συντριπτικά κατάγματα, ακόμη και θάνατοι. Ο ιδρώτας των αθλητών, ανάμικτος με τα λάδια που αλείφονταν και με τη σκόνη της παλαίστρας, πουλιόταν σαν βάλσαμο και καλλυντικό και αφροδισιακό. Ηταν ο περίφημος ρύπος. Η ιατρική έσπευδε να «τεκμηριώσει» την αξία του σκευάσματος, που αναφερόταν και σε επίσημες φαρμακολογίες, όπως του Διοσκουρίδη. Η συνήθεια έφθασε στην υπερβολή, να πουλιέται ακόμη και η υγρασία αγαλμάτων αθλητών ή των τοίχων της παλαίστρας, σαν ιαματικό. Ιδιαίτερα το άγαλμα του Πολυδάμαντα στην Ολυμπία που ανάβλυζε «ιδρώτα» ένα είδος αγιάσματος, θεωρήθηκε πανίσχυρο ίαμα. Την όλη εκμετάλλευση σατίριζε ο Λουκιανός. Χαρακτηριστικό της υπερβολής, είναι το κρανίο αθλητή που ανακαλύφθηκε στεφανωμένο με χρυσό στεφάνι στην Ανατολική Κρήτη, από την εποχή του Τιβερίου (εικόνα 25). Οπως είπε ο αρχαιολόγος Τουλούμης, «Δεν μας απογύμνωσαν από την πολιτιστική μας κληρονομιά, κάναμε στριπ-τίζ». Βεβαίως, λιγότερο εξωτικά φάρμακα χρησιμοποιούνταν. Ο Διοσκουρίδης, πάλι, συνιστά εκχύλισμα δενδρολίβανου σαν θερμαντικό πριν από τα γυμνάσια, ένα πρωτόγονο quick fix. Ενα είδος πρωτόγονου doping συνιστούσε η λήψη λίθου από στόμαχο αλέκτορος που νικούσε σε αγώνες κοκορομαχίας. Ετρωγαν επίσης ολόκληρο τον λεβέντη αλέκτορα, ο οποίος έτσι δεν προανήγγελλε ως συνήθως την ημέρα, αλλά τη νίκη του αθλητού που τον έτρωγε, κατά τη ρήση του Ιουλίου Σέξτου του Αφρικανού. Στην ουσία ήταν μια προσπάθεια λήψης της άφθονης τεστοστερόνης του νικητή.
Ασκηση νόσου
Εντελώς δεσπόζουσα θέση στη βιβλιογραφία της ρωμαϊκής εποχής για τον αθλητισμό, όπως και σε κάθε άλλο ιατρικό θέμα, κατέχουν τα έργα του Γαληνού. Τοποθετείται αρχικά αντίθετος στους (επαγγελματικούς) αθλητές στο έργο του «Προτρεπτικός επ’ ιατρικήν», όταν αντιπαραβάλλει το λειτούργημα του ιατρού με το επάγγελμα του αθλητού. Επικαλείται τη μαρτυρία του Ευριπίδη, ο οποίος είχε πει πως: «κακʽν γaρ uντων μυρίων καθ’ ^Ελλάδα οeδbν κάκιον oστιν aθλητʽν γένους». Συνεχίζει με έναν καταπέλτη επιχειρημάτων: θα πρέπει, λέγει, να εξετάσουμε την αθλητική επιτήδευση γυμνή, χωρίς τα εξωτερικά της στολίδια. Είναι γνωστό πως τρία είναι τα είδη των φυσικών αγαθών. Τα ψυχικά, τα σωματικά καί τα εξωτερικά. Και τα ψυχικά αγαθά οι αθλητές ούτε στον ύπνο τους δεν τα έχουν δει, δεν αντιλαμβάνονται καν αν έχουν ψυχή, αφού υπεργεμίζοντας το σώμα τους με σάρκες και με αίμα, την ψυχή τους τη σκεπάζουν με βόρβορο. Αλλά ούτε πραγματικά σωματικά προσόντα έχουν αφού, όπως είπε ο Ιπποκράτης, η γνήσια υγεία στηρίζεται στην περιορισμένη τροφή και στην ελαχιστοποίηση των πόνων. Οι αθλητές όμως συσσωρεύουν περίσσεια θρεπτικών ουσιών, και καταπονούν συνεχώς το σώμα τους. Ερχονται έτσι σε αντίθεση με τη βασική ιπποκρατική αρχή πως «πόνοι, σιτία, ποτά, ?πνος, aφροδίσια, μέτρια». Σε τελική ανάλυση ο πρωταθλητισμός είναι άσκηση νόσου καί όχι υγείας. Οπως έλεγε και ο Ομηρος, οι αθλητές γίνονται κουτσοί, και αλλήθωροι. Μοιάζουν με τα τείχη πόλεως που έχουν κατασεισθεί από επιθέσεις πολιορκητικών μηχανών, και εύκολα κρημνίζονται χωρίς σεισμό ή άλλη αιτία. Ετσι και τα σώματα των αθλητών από τα πλήγματα που κατά καιρούς δέχονται είναι ετοιμόρροπα. Φαίνεται μάλιστα πως η λέξη άθλιος και αθλητής προέρχονται από την αυτήν πηγή αθλιότητας.
Ο Ψευδο-Γαληνός τον 2ον μ.Χ. αιώνα επανέρχεται στη διαφορά υγείας και ευεξίας γράφοντας πως τα επακόλουθα της υγείας είναι τρία. Το κάλλος (αλλ’ όχι από καλλωπισμούς), η ευεξία (σαν ένδειξη της υγείας και όχι σαν αποτέλεσμα γυμναστικής) και η αρτιότης (σαν σύμμετρη ανάπτυξη των μελών). Κατά συνέπεια η υγεία εμπεριέχει τη σύμμετρο ευεξία, η ευεξία είναι επίταση της υγείας, αλλά η ευεξία λόγω γυμναστικής ούτε κάν θα πρέπει να λέγεται υγεία. Υπάρχει ένα θαυμάσιο κείμενο του Φλάβιου Φιλόστρατου που γράφτηκε τον 2ο-3ο αιώνα μ.Χ. Σε αυτό θρηνολογείται η παρακμή του αθλητικού ιδεώδους. Δεν υπάρχουν πλέον αθλητές, όπως οι παλιοί Ολυμπιονίκες, λέγει. Που η εποχή των σκληραγωγημένων λιτών ηρωικών ανδρών! Σήμερα οι αθλητές έγιναν αστράτευτοι και αργόσχολοι. Και ένας βασικός λόγος είναι η ανάμειξη της ιατρικής στη γυμναστική. Βέβαια… καλή είναι η ιατρική, αλλά με τους υπερβολικούς κανόνες της δίαιτας, των συμπληρωματικών τροφών, των συγκεκριμένων ωρών προπόνησης καί ανάπαυσης κ.ο.κ. έκανε τους αθλητές μαλθακούς.
Μaximus mercatus
Σιγά σιγά πάντως ο αρχαίος κόσμος έρχεται προς τη δύση του. Ηδη ο Κικέρων λοιδορούσε τις γιορτές της Ολυμπίας, λέγοντας πως αποτελούσαν το μεγαλύτερο εμπορικό κέντρο του κόσμου, το maximus mercatus. Στις αρχές του 4ου μ.Χ. αιώνα, το σπουδαιότερο σχετικό έργο είναι ένα μακρότατο πόνημα του Ορειβάσιου, φίλου του Ιουλιανού και διάσημου ιατρού, που το έγραψε κατ’ επιταγήν του. Σε αυτό έχει συγκεντρώσει εκλεκτές περικοπές από σπουδαίους ιατρούς της αρχαιότητας. Αρχικά σχολιάζει τη δίαιτα λέγοντας πως ο καλύτερος φύλακας της υγείας είναι η λιτή δίαιτα, με εξαίρεση τους αθλητές οι οποίοι ενδιαφέρονται περισσότερο για την αύξηση της ρώμης τους, παρά για την υγεία τους. Σε αυτούς επιτρέπεται να τρώνε πολλές και θρεπτικές τροφές, να κοιμούνται όσο θέλουν και να πίνουν σε διπλάσια ποσότητα από τους λοιπούς ανθρώπους. Συνεχίζει πως εξαιρετική γυμναστική για την καθόλου υγεία είναι οι φωνητικές ασκήσεις. Επειδή, όπως λέγει «καd διa μbν τΕς φωνασκίας «aκ» τΕς διa ταύτην γινομένης aραιότητος aνδοτικcν καd πρeς πΑσαν aνέργειαν εeμεταχείριστον πλαττομένην ¨δεΟν oστι τcν γνώμην aλιθιώτεροι γίνονται τʽν ¨διωτʽν οi πολλοd τʽν aθλητʽν». Περιγράφει λεπτομερέστατα τη διαδικασία, αλλά καί τα οφέλη διαφόρων αθλημάτων, όπως της αιώρας, του περιπάτου, της ιππασίας, της κρικηλεσίας, της κολύμβησης, της πάλης, της σκιομαχίας, της χειρονομίας, του αφαλμού καί εξαλμού, της σφαιροβολίας με διάφορα είδη σφαίρας, της πυγμαχίας με σάκο άμμου, της αλτηροβολίας, της βάδισης επάνω σε τεντωμένα σχοινιά και της οπλομαχίας. Με διάταγμα του Θεοδοσίου Β΄ το 393, καταργούνται οι Αγώνες, αφού είχαν πλέον ευτελισθεί σε ένα πανηγύρι φθηνού φοκλόρ.
Ο Αέτιος ο Αμιδηνός τον 6ον αιώνα, επαναλαμβάνει τις παλιές δοξασίες για τη θεραπευτική ιδιότητα της υγρασίας των αγαλμάτων που βρίσκονται στα γυμναστήρια – η χριστιανική θρησκεία έχει παραλλήλως ενθαρρύνει τη συλλογή του μύρου που αναβλύζει από κτίσματα καί αντικείμενα που σχετίζονται με μάρτυρες. Ο ίδιος συγγραφέας, επαναλαμβάνει τις θέσεις του Ορειβάσιου για το σωστό χρώμα των ούρων πριν αρχίσει η προπόνηση, και για την ελευθερία των αθλητών να καταναλώνουν περισσότερες καί θρεπτικότερες τροφές από τους κοινούς θνητούς. Ο συγγραφέας του 7ου αιώνα Παύλος ο Αιγινήτης είναι επίσης ο τυπικός ερανιστής καί σχολιαστής των προηγουμένων. Διατυπώνει όμως εύστοχα τις ιδέες του περί της αξίας της γυμναστικής για τη διατήρηση ισορροπημένης υγείας και αναφέρει σε συνέχεια τα διάφορα είδη γυμνασίων, όπως τα εύτονα, τα ταχέα καί τα σύνθετα. Προειδοποιεί πως πρέπει να τερματισθεί αμέσως η προπόνηση αν εμφανισθούν διαταραχές της αναπνοής, του ρυθμού, του χρώματος της επιδερμίδας ή του όγκου των μυών. Προσπαθεί μάλιστα να αιτιολογήσει τις διάφορες κακώσεις κατά την άθληση, όπως τα τεντώματα, τις κράμπες, τις άσηπτες φλεγμονές καί τις ισχαιμίες των μυών. Δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα, μιμούμενος και πάλι τον Ορειβάσιο, στα οφέλη και τα είδη των μαλάξεων. Τέλος, ο Θεόφιλος Πρωτοσπαθάριος σε σχόλιά του για τους αφορισμούς του Ιπποκράτους επεκτείνεται σε ερμηνεία του γνωστού αφορισμού περί βλαβεράς της άκρας ευεξίας καί υποστηρίζει πως ως ευεξία πρέπει να νοείται η πολυσαρκία των αθλητών, μέσα στην οποία οι δυνάμεις ασφυκτιούν. Κάνοντας προσωπικά αναζήτηση σε όλα τα κείμενα της βυζαντινής περιόδου κατέληξα πως οι λέξεις αυτές αφορούσαν σωματικούς αγώνες σε 30% και πνευματικούς σε 70%. Οι αθλητές που με τη λεβεντιά τους εμπνέανε τα πλήθη και ειδικότερα την νεολαία, ήταν οι μάρτυρες. Οι νέοι χώροι άθλησης δεν είχαν πλέον τίποτε το κοινό με τα στάδια της αρχαιότητας. Ηταν «aν aρημίαις καd σπηλαίοις καd cπαΟς τΕς γΕς». Συνήθως δίπλα ή πλάι στον τάφο κάποιου αγίου, αναβιώνοντας το πνεύμα των επιτυμβίων και χθονίων λατρειών των προ-Αρχαϊκών Ολυμπιακών. Το σώμα έπρεπε να φαίνεται όσον το δυνατόν πιο καταφρονεμένο. Οπως έγραφε και ο περίφημος μοναχός-συγγραφέας του 8ου αιώνα, Θεόδωρος Στουδίτης, «η πολιτεία η εδική μας δεν είναι τοιαύτη, να πολυτρώγωμεν και να πολυπίνωμεν, να πηδώμεν και να ρίχνωμεν το λιθάρι».
(1) O κ. Θανάσης Διαμαντόπουλος είναι διευθύνων νεφρολόγος στο νοσοκομείο «Αγ. Ανδρέας» της Πάτρας και πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Ιατρικής.