Οπως ο Φωβισμός και ο Ιμπρεσιονισμός, το βαφτιστικό όνομα Κυβισμός, ήταν στην αρχή αρνητικό. Ηταν μια ειρωνεία, μια σαρκαστική ονομασία που έδωσε κάποιος κριτικός. Και αντίθετα προς τον Ντανταϊσμό, τον Φουτουρισμό και τον Υπερρεαλισμό ποτέ δεν πρότεινε ένα μανιφέστο, ούτε συνδέθηκε με μια πολιτική θέση. Οι κυβιστές, όπως άλλωστε και ο Κυβισμός ήταν πολυπρόσωποι, είχαν μια μορφή η οποία όμως είχε πολλές όψεις.
Η μεγάλη αλλαγή
Το καταδείχνει η έκθεση «Κυβισμός: Επανάσταση και παράδοση» στη Φεράρα της Ιταλίας (Παλάτσο Ντιαμάντι) με 90 έργα, πίνακες, γλυπτά, κολλάζ, σχέδια, ευφυώς επιλεγμένα.
Ως φαινόμενο ο Κυβισμός διήρκεσε μια δεκαετία περίπου, από το 1907 ώς το τέλος του A΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Δύσκολα σκέφτεται κανείς ότι από τότε έχουν περάσει 100 χρόνια, ο αιώνας έχει αλλάξει και δεν μιλάμε πια για 20ό αλλά για 21ο αιώνα. Δύσκολα το σκέφτεται κανείς, γιατί έκτοτε δεν έχουν γίνει κοσμογονίες στην Τέχνη, παρόμοιες με αυτήν που ήταν ο Κυβισμός στον καιρό του. Την παρουσία του διακρίνει κανείς σε πολλά κατοπινά είδη και μορφές, όπως στα πολυμέσα, στην Αρ Ντεκό, στην Ποπ Αρτ και στην αρχιτεκτονική του ύστερου 20ού αιώνα.
Αρχή του Κυβισμού ας θεωρηθεί το έργο του Πικάσο «Οι δεσποινίδες της Αβινιόν» (1907) που και ο Μπρακ βρήκε απειλητικό. Τι είναι άλλωστε μια επανάσταση, όπως θέλει ο τίτλος της έκθεσης, εάν, στην αρχή τουλάχιστον, δεν είναι απειλητική για την παράδοση; Εκεί, καθώς γράφει ο Ρόντρικ Κονγουέι Μόρις στην «Ιντερνάτιοναλ Χέραλντ Τρίμπιουν», βρίσκονται πολλά από όσα ακολούθησαν. Το 1908, ο Ζορζ Μπρακ ζωγράφισε τα πρώτα κυβιστικά τοπία, με σπίτια και απόψεις του Εστάκ, έξω από τη Μασσαλία, τα οποία προκάλεσαν την ειρωνική ανταπόκριση του κριτικού Λουί Βοξέλ, που εφηύρε και τον όρο Κυβισμός, με σαρκαστική διάθεση. Πίσω από τον Πικάσο και τον Μπρακ, βρισκόταν όμως ένας μεγάλος ζωγράφος, ο Πολ Σεζάν, που βρήκε νέους τρόπους απόδοσης της πραγματικότητας (πράγματα, μορφές, τοπία), οι οποίοι μεταμόρφωσαν τη ζωγραφική. Μες τον Κυβισμό, παραλληλίζονται συνήθως ο Πικάσο με τον Μπρακ, όπως αργότερα θα παραλληλίζονταν ο Πικάσο με τον Ματίς. «Βρισκόμαστε κάθε μέρα και μιλούσαμε πολύ», έχει γράψει ο Μπρακ. «Συγκρίναμε έργα, ιδέες, τεχνικές. Αυτό συχνά οδηγούσε σε μια γόνιμη αντιπαλότητα. Γι’ αυτό η φιλία μας ήταν δημιουργική, επειδή βασιζόταν σε αμοιβαία ανεξαρτησία».
Γρήγορα, τον Πικάσο και τον Μπρακ ακολούθησαν άλλοι, νέοι καλλιτέχνες και ακόμη άλλοι, που ανεξάρτητα έφθασαν εκεί από δική τους μελέτη του Σεζάν.
Ομως, ο Κυβισμός ποτέ δεν έγινε ένα ομοιογενές κίνημα και ποτέ μια σχολή, με την παραδοσιακή έννοια. Περισσότερο από αυτά, ήταν μια σειρά συναντήσεων, διαλόγων, συνεργασιών, μεταξύ ατόμων και ομάδων. Τούτη την πολυμορφία φανερώνει η έκθεση, όπου, οι μισοί από τους καλλιτέχνες είναι Γάλλοι. Με κέντρο αρχικά το Παρίσι, ο Κυβισμός έγινε στη συνέχεια, διεθνές φαινόμενο. O Πικάσο, ο Μπρακ, ο Χουάν Γκρι (πέθανε πρόωρα και αξίζει περισσότερης προσοχής από όση του δίνεται) και ο Φερνάν Λεζέ, είχαν συμβόλαιο με τον Γερμανό γκαλερίστα, Ντανιέλ Ανρί Κανβάϊλερ, εξασφαλίζοντας έτσι την επιβίωση απέναντι στα ρίσκα που έπαιρναν στην τέχνη τους.
Αλλοι κυβιστές, όμως, όπως ο Ρομπέρ Ντελονέ, ο Ανρί λε Φοκονιέ, ο Ζαν Μετζινγκέρ, ο Αλπέρ Γκλεζ, εξαρτιώνταν από τα ανεβοκατεβάσματα της αγοράς, που τους ανάγκαζε να είναι πιο διστακτικοί στους κινδύνους απέναντι στο κοινό γούστο. Αυτοί συμμετείχαν στην πρώτη κυβιστική έκθεση στο Σαλόνι των Ανεξάρτητων του Παρισιού το 1911, μαζί με τον Λεζέ, ενώ απουσίαζαν ο Πικάσο και ο Μπρακ. Εξέθεσαν πάλι στο Σαλόνι του Φθινοπώρου το οποίο πραγματοποιήθηκε σε κρατικό κτίριο το Γκραν Παλέ? γι’ αυτό και οι αντιμαχίες που ξέσπασαν με την έκθεση μεταφέρθηκαν και στο Κοινοβούλιο. Το γεγονός ανάγκασε τον Γκλεζ και τον Μετζινγκέρ να γράψουν ένα κείμενο υπέρ του Κυβισμού, όπου υποστήριζαν ότι ο σκοπός τους ήταν να ανακαλύψουν νέους εκφραστικούς τρόπους.
Καθώς η αγοραστική ανταπόκριση ήταν μικρή, πολλοί καλλιτέχνες, ανάμεσά τους οι Πικάσο, ο Μπρακ, ο Βιγιόν, ο Γκρι, ο Ιταλός Αρντένγκο Σόφιτσι, ο Πολωνός Λουί Μαρκουσίς και ο Ελληνας Δημήτρης Γαλάνης, αναζήτησαν τον βιοπορισμό στην εικονογράφηση σατιρικών και κωμικών περιοδικών. Αυτή η αναγκαστική δουλειά ήταν συχνά υψηλού καλλιτεχνικού επιπέδου και φθηνότατα πληρωμένη.
Κυβισμός στο θεάτρο
Με το ξέσπασμα του A΄ Παγκοσμίου Πολέμου ο καλλιτεχνικός εκείνος βρασμός διακόπηκε, καθώς ορισμένοι καλλιτέχνες στάλθηκαν στο μέτωπο όπου ο Μπρακ και ο Λεζέ τραυματίστηκαν. Οι κυβιστικές ιδέες και πρακτικές όμως συνέχισαν να κυκλοφορούν, ιδιαιτέρως μέσα από το θέατρο και τις παραστάσεις των «Ρωσσικών μπαλέτων» του Ντιαγκίλεφ, όπου ο Πικάσο έκανε τα σκηνικά. Το 1918 ο Λουί Βοξέλ κήρυξε ότι ο Κυβισμός είχε πεθάνει αλλά ώς το 1920 είχε θεσμοθετηθεί πια στη μοντέρνα τέχνη, αφήνοντας ευδιάκριτα στοιχεία στην κατοπινή πορεία της.