ΗΛούλου, γυναίκα-παιδί που στάθηκε μοιραία για όσους τη συνάντησαν, είναι πλάσμα της φαντασίας. Πριν αρχίσει το έργο, ένας θηριοδαμαστής την παρουσιάζει ως γυναίκα – φίδι, ένα από τα εξωτικά ζώα του τσίρκου. Μόνον έτσι γίνεται αντιληπτός ο μοιραίος ερωτισμός της.
«Λούλου» δεν είναι καν το πραγματικό της όνομα. Από τότε που ως έφηβη πουλούσε λουλούδια και τον εαυτό της, καθένας από τους άντρες της τη φώναζε όπως επιθυμούσε: Νέλυ, Εύα, Μινιόν, Λούλου. Φαντασιώσεις. Η Λούλου δεν ήταν ποτέ κάτι άλλο από αυτό που πρόβαλαν οι άλλοι πάνω της: αποσπασματικές όψεις.
Παιδί ακόμα, καταστράφηκε και δυνάμωσε. Εξαρτιόταν από τους άντρες και αντέστρεψε το παιχνίδι: σκότωσε όσους τη «σκότωσαν». Δεν υπήρξε «λολίτα» ούτε «μοιραία γυναίκα». Ως ερωτικό αντικείμενο, ποθητό από άντρες και γυναίκες, επερώτησε τις στερεότυπες συμπεριφορές κάθε φύλου. Οταν, στο τέλος, το παρελθόν επιστρέφει μέσα από τα φαντάσματα τριών δολοφονημένων συζύγων, τη διαλύει. Δίνεται στον Τζακ Αντεροβγάλτη χωρίς αντίτιμο. Μοναδικό ζητούμενο, η λύτρωση.
Η όπερα του Μπεργκ βασίζεται στα θεατρικά του Φρανκ Βέντεκιντ «Το πνεύμα της γης» (1895) και «Ο πίθος της Πανδώρας» (1903). Στη Βιέννη, ο Φρόιντ με τους Στέκελ και Αντλερ σχημάτιζαν τον πυρήνα αυτού που το 1910 θα γίνει η Διεθνής Ψυχαναλυτική Εταιρεία. Την ίδια εποχή, ο Ρίχαρντ Στράους σόκαρε το αστικό κοινό της όπερας μελοποιώντας την έφηβη, ερωτικά επικίνδυνη «Σαλώμη» του Οσκαρ Γουάιλντ (1905) ενώ ο Βέντεκιντ εστίαζε τα θεατρικά του στο σεξουαλικό πρόβλημα και στα σκοτεινά φυσικά ένστικτα, που θεωρούσε αιτία της πρώτης και θεμελιώδους σύγκρουσης του ανθρώπινου πνεύματος. Ανάστατη, η αστική κοινωνία της εποχής άργησε να κατανοήσει τη βίαιη και ωμή ειλικρίνεια του ύφους του.
Η λογοκρισία εμπόδισε αρκετά θεατρικά του να παρουσιαστούν. Ο «Πίθος της Πανδώρας» ανέβηκε το 1904 στη Νυρεμβέργη και αμέσως η πρώτη έκδοσή του κατασχέθηκε ως ανήθικη. Η παρουσίαση του θεατρικού επιτρεπόταν μόνον σε κλειστό κύκλο. Σε μια τέτοια ιδιωτική παράσταση, στη Βιέννη το 1905, το είδε ο Αλμπαν Μπεργκ. Ηταν από τους πιο προικισμένους συνθέτες της «δεύτερης σχολής της Βιέννης» – έτσι ονομάστηκαν ο Σένμπεργκ και οι σύντροφοί του, που ακολούθησαν τις αρχές της δωδεκαφωνίας. Η ιστορία της Λούλου τον άγγιξε βαθιά. Τη θυμήθηκε 23 χρόνια αργότερα, αναζητώντας υλικό για τη δεύτερή του όπερα. Στο μεταξύ, το θεατρικό του Βέντεκιντ παρουσιάστηκε για πρώτη φορά δημοσίως το 1918, μετά τον θάνατο του συγγραφέα, ταυτοχρόνως όμως και μετά το τέλος της Γερμανίας του Κάιζερ, που έδυσε με τη λήξη του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου.
Στη μεγάλη οθόνη
Το 1929 το θεατρικό του Βέντεκιντ είχε αγγίξει το πλατύ κοινό χάρις στη βωβή ταινία του Γκέοργκ Βίλχελμ Παμπστ «Το κουτί της Πανδώρας», με πρωταγωνίστρια τη Λουίζ Μπρουκς. Υλοποιώντας σκέψεις του ίδιου του Βέντεκιντ, ο σκηνοθέτης ένωσε τα δύο θεατρικά που έχουν ως κεντρική ηρωίδα τη Λούλου.
Σε διαφορετικές πολιτικές συνθήκες πια, στη Γερμανία του Μεσοπολέμου, παρακάμπτει το μεταφυσικό στοιχείο. Ο έρωτας συνδέεται με την επιθυμία για δύναμη, με την πάλη ανάμεσα στα φύλα αλλά και ανάμεσα σε κοινωνικές τάξεις. Η Λούλου, μια δυνατή γυναίκα με τα αθώα μάτια ενός παιδιού, διαγράφει συνειδητά ή όχι την πορεία της προς το τέλος. Θύμα και θύτης ταυτοχρόνως, κατεστραμμένη από ανθρώπους και συνθήκες, παρασύρει στην καταστροφή. Θρυλική πρωταγωνίστρια υπήρξε η Αμερικανίδα χορεύτρια Λουίζ Μπρουκς, που δεν δυσκολεύτηκε να ερμηνεύσει ένα ρόλο με αρκετές ομοιότητες προς την πραγματική της ζωή.
Αριστούργημα
Ταυτόχρονα με τον Παμπστ, το 1928 στράφηκε στα θεατρικά του Βέντεκιντ και ο Μπεργκ. Οπως και ο Παμπστ, έτσι και ο συνθέτης συνένωσε τα δύο έργα και έγραψε ο ίδιος το ποιητικό κείμενο της όπεράς του. Στις συμμετρικά δομημένες τρεις πράξεις της, εξιστορείται η άνοδος και η πτώση της Λούλου. Στο μεταξύ, το 1933 με την ανάληψη της καγκελαρίας από τον Χίτλερ, η μουσική του Μπεργκ χαρακτηρίστηκε «εκφυλισμένη» και απαγορεύτηκε στη Γερμανία, σταδιακά και στην Αυστρία. Παρότι εξέλιπε το θεμελιώδες κίνητρο να ακούσει κάποια στιγμή την όπερά του, ο Μπεργκ την ολοκλήρωσε τον Απρίλιο του 1934 και άρχισε την ενορχήστρωση. Πέθανε παραμονή Χριστουγέννων του 1935, αφήνοντας το έργο ανολοκλήρωτο. Το 1937 παρουσιάστηκε στη Ζυρίχη η δίπρακτη εκδοχή, με σπαράγματα της γ΄ πράξης και μέρη από τη Σουίτα «Λούλου» που είχε συνθέσει ο Μπεργκ το 1934. Ο κόσμος του Μεσοπολέμου βρέθηκε αντιμέτωπος με τον κυνικό εαυτό του. Οι πίνακες του Οτο Ντιξ ζωντάνεψαν στη σκηνή της όπερας.
Η χήρα του συνθέτη ζήτησε από τους συνοδοιπόρους του, τον Σένμπεργκ, τον Βέμπερν, τον Τσεμλίνσκι να ολοκληρώσουν όσο απέμενε. Την άρνησή τους ακολούθησε η δική της απολύτως αρνητική στάση να επιτρέψει σε οποιονδήποτε άλλο πρόσβαση στο υλικό, κάτι που φρόντισε να διασφαλίσει με τη διαθήκη της. Προτού πεθάνει (1976) και εν αγνοία της, ο εκδοτικός οίκος που είχε τα δικαιώματα, έδωσε το υλικό στον συνθέτη Φρίντριχ Τσέρχα.
Ετσι, η όπερα πλήρης, με τη λυτρωτική τελική κάθαρση, παρουσιάστηκε στην παρισινή Οπερα το 1979 σε μουσική διεύθυνση του Πιερ Μπουλέζ, σκηνοθεσία του Πατρίς Σερό και με την Τερέζα Στράτας στον κεντρικό ρόλο. Η επιτυχία ήταν τέτοια ώστε η «Λούλου» να καθιερωθεί άμεσα σε όλο τον κόσμο ως ένα από τα αριστουργήματα του 20ού αιώνα. Στην Αθήνα, πάντως, θα παρουσιασθεί η ημιτελής, δίπρακτη εκδοχή της.
Δισκογραφικές προτάσεις
Πρώτη δισκογραφική επιλογή παραμένει εδώ και ένα τέταρτο του αιώνα η ανάγνωση του Πιέρ Μπουλέζ, με την Τερέζα Στράτας στον κεντρικό ρόλο (DG, 1979). Το ανοιχτό πνεύμα της μουσικής διεύθυνσης -που μεταφράζεται σε μεγάλη πλαστικότητα και αποχρώσεις που ξαφνιάζουν- καθώς επίσης η εντυπωσιακή ταύτιση της Στράτας με τον κεντρικό ρόλο, παραμένουν αξεπέραστα. Για την δίπρακτη εκδοχή της όπερας θα επέλεγε κανείς είτε το «ιστορικό» τεκμήριο παράστασης από την Κρατική Οπερα της Βιέννης (1968), υπό την εμπνευσμένη διεύθυνση του Καρλ Μπεμ και την Ανια Σίλια συναρπαστική ως Λούλου (πολυτελής έκδοση από την andante) είτε τη θαυμάσια πρόσφατη ηχογράφηση με σικελικές μουσικές δυνάμεις(!) υπό τον Αντον Ρεκ και την εντυπωσιακή Ανατ Εφρατι στον κεντρικό ρόλο (Nova Arte, 2001).
Πανελλήνια πρώτη
Η όπερα «Λούλου» του Αλμπαν Μπεργκ θα παρουσιαστεί σε πανελλήνια πρώτη στις 19 Οκτωβρίου στην αίθουσα «Αλεξάνδρα Τριάντη». Τη σκηνοθεσία υπογράφει ο Αϊκε Γκραμς, γνωστός από τις εξαιρετικές συμπαραγωγές του με την Εθνική Λυρική Σκηνή στον «Μάκμπεθ» του Βέρντι και στην όπερα «Le grand macabre» του Λίγκετι. Την Ορχήστρα της Ραδιοφωνίας της Πράγας θα διευθύνει ο Νίκος Τσούχλος, τον κεντρικό ρόλο θα ερμηνεύσει η έμπειρη Μαρλίς Πέτερσεν, ενώ την κόμισσα Γκέσβιτς θα υποδυθεί η Δάφνη Ευαγγελάτου.