Ο άνθρωπος, γνωστός στην ιστορία με το όνομα Γιοχάνες Λέο (στα λατινικά), Τζιοβάνι Λεόνε ή Λιόνι (στα ιταλικά), Ζαν Λεόν (στα γαλλικά), Τζον Λίο (στα αγγλικά) και Γιουχάνα αλ Ασαντ (στα αραβικά), είναι μια από τις αινιγματικότερες αλλά και πιο ενδιαφέρουσες μορφές της Αναγέννησης. Υπήρξε ο συγγραφέας της πολυδιαβασμένης επιτομής, στα ιταλικά, της γεωγραφίας, των ηθών και των εθίμων της Αφρικής «Η περιγραφή της Αφρικής», που δημοσιεύθηκε στη Βενετία το 1550. Ο Λέων τούτος ο Αφρικανός κινήθηκε με εξαιρετική άνεση και ευκολία μεταξύ του Ισλάμ και της χριστιανοσύνης και κατόπιν εξαφανίστηκε δίχως να αφήσει ίχνη. Με τα λόγια της Αμερικανίδας ιστορικού Νάταλι Ζίμον Ντέιβις, στο βιβλίο της Trickster Travels: In Search of Leo Africanus, A Sixteenth Century Muslim Between Worlds, που εκδόθηκε πρόσφατα (Faber, 435 σελ., 20 στερλίνες), ο Λέων κομίζει στην εποχή μας «τη δυνατότητα μιας περιέργειας και μιας επικοινωνίας σε έναν κόσμο διαιρεμένο από τη βία».
Ανοιχτόμυαλος
Γεννήθηκε με το όνομα Χασάν ιμπν Μοχάμετ αλ Ουαζάν στη Γρανάδα, στα τελευταία χρόνια πριν από το έσχατο τούτο οχυρό του Ισλάμ στην Ισπανία καταληφθεί από τις στρατιές του Φερδινάνδου και της Ισαβέλλας, το 1492. Ο Λέων μετανάστευσε μαζί με άλλους μουσουλμάνους στο Φεζ του Μαρόκου και από την εφηβική του ηλικία συνόδευε τον θείο του σε διπλωματικές αποστολές για λογαριασμό του σουλτάνου της πόλης. Σύμφωνα με τα γραφόμενά του ταξίδεψε για τον σουλτάνο στη Σαχάρα, στο Τιμπουκτού, στο Γκάο (το σημερινό Μάλι), διέσχισε τη χώρα των Αιθιόπων (Σουδάν) και επισκέφθηκε την Αίγυπτο την παραμονή της κατάληψής της από τους Οθωμανούς. Το 1518, στην επιστροφή του από το Κάιρο στο Φεζ, απήχθη από Ισπανούς πειρατές, θεωρήθηκε πολύτιμος αιχμάλωτος και παραδόθηκε στον Πάπα των Μεδίκων Λέοντα Χ. Πέρασε έναν χρόνο στο Κάστρο ντ’ Αντζελο της Ρώμης.
Του δόθηκαν να μεταγράψει και να διορθώσει αραβικά χειρόγραφα από τη Βιβλιοθήκη του Βατικανού. Στις 6 Ιανουαρίου 1520 βαφτίσθηκε χριστιανός στον Αγιο Πέτρο, παρουσία του Πάπα και πήρε το όνομα Γιοχάνες Λέο ντε Μέντιτσις. Νονοί του ήταν τρεις καρδινάλιοι. Στη Ρώμη και αργότερα στην Μπολόνια εργάστηκε για ένα αραβο-εβραιο-λατινικό λεξικό (σήμερα στη Μαδρίτη) και σε μια λατινική μεταφορά του Κορανίου, έγραψε μια πραγματεία για την αραβική προσωδία και δύο τόμους για επιφανείς Αραβες και Εβραίους. Το κείμενο της Περιγραφής ολοκλήρωσε το 1526 (ανεκαλύφθη τελικά στη δεκαετία του 1930) και κάποτε, πριν ή μετά τη λεηλασία της Ρώμης από τον Κάρολο Ε΄, αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, επέστρεψε στην Αφρική. Η τελευταία παρουσία του αναφέρεται στην Τύνιδα το 1532. Εκτοτε τίποτα.
Μια ατελής βιογραφία, λοιπόν, η οποία, όπως γράφει ο Τζέιμς Μπάκαν στον «Γκάρντιαν», θα μπορούσε να αποτελέσει τη βάση ενός επιστημονικού άρθρου ή μιας διδακτορικής διατριβής, όπως του Λουί Μασινιόν «Γεωγραφικό τοπίο του Μαρόκου μετά τον Λέοντα Αφρικανό» (1906) ή μιας μυθοπλασίας, σαν του Αμίν Μααλούφ «Λέων Αφρικανός» (γαλλικά, 1986).
Η Ντέιβις, που υπήρξε καθηγήτρια της Ιστορίας στο Πρίνστον με μια ροπή για τα παραπροϊόντα της μεταμεσαιωνικής Ευρώπης, τοποθετεί τον Λέοντα δίκην κρεμάστρας όπου κρεμά ποικίλα αξιοπερίεργα στοιχεία και υλικά από τη Μεσόγειο του 16ου αιώνα, τα οποία έτσι συμμαζωμένα, συναπαρτίζουν μια κρεμώμενη αρμαθιά από δυνατότητες που δεν πραγματώθηκαν. Η μέθοδός της είναι, όπως η ίδια γράφει, να ξεκινά με πρόσωπα και τόπους που τα στοιχεία δείχνουν ή αφήνουν να υπονοηθεί ότι ο ήρωας γνώρισε αυτοπροσώπως και στη συνέχεια, με τη βοήθεια πρόσθετων πηγών, να οικοδομεί συμπερασματικά τι θα ήταν δυνατόν ο Λέων να είχε δει, ακούσει ή διαβάσει. «Επρεπε να χρησιμοποιήσω το υποθετικό «θα» και το θεωρητικό «ίσως»», γράφει η ίδια. Η Ντέιβις τον βλέπει ως το ισοδύναμο του εβραϊκού marrano ή σαν ένα Morisco converso, τα άτομα δηλαδή που, υποχρεωμένα να μεταπειστούν ή να συμμορφωθούν με μια άλλη θρησκεία, στο βάθος κρατούν ή και παράνομα ασκούν την παλιά τους πίστη. Τον τίτλο της, «Τα ταξίδια του κατεργάρη», αντλεί από μια ιστορία στην «Περιγραφή της Αφρικής» για κάποιο αμφίβιο πτηνό, το οποίο, για να αποφύγει τους νέους φόρους που επέβαλε ο βασιλιάς των πουλιών, καταφεύγει κοντά στα ψάρια έως ότου και ο βασιλιάς των ψαριών επιβάλει νέους φόρους, οπότε και ξαναγυρίζει στο βασίλειο των πουλιών. «Θα πράξω όπως το πουλί», γράφει ο Λέων. Για την ιστορικό, έχει κάτι από τον ευφυή τρελό, τον γνωστό ως Τζουχά στις αραβικές λαϊκές αφηγήσεις και ως Ναστρεντίν Χότζα στην Τουρκία.
Δεν καταδεικνύεται όμως πώς όλα αυτά, ωραία μεν αφ’ εαυτών, αφορούν στον Λέοντα Αφρικανό. Κάπου γράφει η Ντέιβις: «Ο καταλληλότερος τρόπος για να διατηρήσει κάποιος μια διπλή ταυτότητα, είναι να βρει ισοδύναμα, να ανακαλύψει τόπους όπου διαφορετικοί κόσμοι μοιάζουν να συμπίπτουν». Και αλλού: «Η μετάφραση, όπως έχει καταδείξει ο Ουμπέρτο Εκο, είναι η κίνηση μεταξύ γλωσσών και μεταξύ πολιτισμών, καθώς ο μεταφραστής ψάχνει για λέξεις που στη γλώσσα του θα έχουν το ίδιο αποτέλεσμα, όπως στη δική τους».
Εάν… αλλά δεν
Στο τελευταίο κεφάλαιο φαντάζεται μια συνάντηση του Λέοντα Αφρικανού με τον Γάλλο συγγραφέα Φρανσουά Ραμπελέ, στη Ρώμη. Και καταρρίπτει η ίδια τη φανταστική της κατασκευή, με την πραγματικότητα… «Εάν μόνο ο Φρανσουά είχε πάει στην Ιταλία δέκα χρόνια νωρίτερα…». Αυτή η τάση στο φανταστικό είναι το μείον της μεταμοντερνιστικής ιστοριογραφίας.