Η ταινία του Τζορτζ Κλούνεϊ «Καληνύχτα και καλή τύχη» (2005) ήταν μια ευθύβολη αλληγορία που προφασιζόταν ότι μιλούσε για το αντικομμουνιστικό κυνήγι μαγισσών της εποχής Μακάρθι, για να στηλιτεύσει την επίσης περιοριστική, για τις πολιτικές ελευθερίες, αντιτρομοκρατική εκστρατεία του Τζορτζ Μπους. Οχι τυχαία, ο θαρραλέος δημοσιογράφος τον οποίο ενσάρκωσε ο ηθοποιός Ντέιβιντ Στράδερν, όπως και οι περισσότεροι από τους «καλούς» της ταινίας, ήταν καπνιστές κατά συρροήν. Το μήνυμα ήταν σαφές: Ακόμη κι όταν αυτό που επιλέγουμε «βλάπτει», τίποτα δεν είναι τόσο βλαβερό όσο η άνωθεν επιβαλλόμενη «καραντίνα» – είτε πρόκειται για πολιτικά πιστεύω είτε για τρόπους ζωής.
Ο καπνός ήταν, θα έλεγε κανείς, η εκδίκηση των Ινδιάνων για τον «εκπολιτισμό» τους από τους Ευρωπαίους μετά την ανακάλυψη της Αμερικής από τον Κολόμβο. Η επικίνδυνη απόλαυση έφερε πολύ γρήγορα τις πρώτες αντιδράσεις. Ο Πάπας Ουρβανός VII άσκησε το ύπατο ιερατικό αξίωμα μόλις για 13 ημέρες, πρόλαβε όμως να επιβάλει την πρώτη, εξ όσων γνωρίζουμε, απαγόρευση του καπνίσματος το 1590, απειλώντας με αφορισμό όσους κάπνιζαν μέσα ή γύρω από εκκλησίες. Λίγο αργότερα, το 1604, ο βασιλιάς Ιάκωβος I της Βρετανίας εξέδωσε πραγματεία «Εναντίον του καπνού», καυτηριάζοντας τη συνήθεια που είναι «απαίσια στο μάτι, μισητή στη μύτη, επιβλαβής στον εγκέφαλο, επικίνδυνη για τους πνεύμονες».
Οι πρώτες απαγορεύσεις του καπνίσματος σε ολόκληρες πόλεις ή περιοχές επιβάλλονται από μοναρχικά καθεστώτα στη Βαυαρία, την Πρωσία, την Αυστρία και τη Βαλτική, στα τέλη του 17ου και στον 18ο αιώνα. Αίρονται, όμως, στη διάρκεια της μεγάλης, δημοκρατικής επανάστασης του 1848, που επεκτάθηκε σε μεγάλο μέρος της δυτικής και κεντρικής Ευρώπης.
Η πρώτη πανεθνικής κλίμακας απαγόρευση επιβλήθηκε στη ναζιστική Γερμανία. Αφορούσε στα πανεπιστήμια, ταχυδρομεία, στρατιωτικά νοσοκομεία και τα γραφεία του (μοναδικού, άλλωστε) Ναζιστικού Κόμματος. Το Ερευνητικό Ινστιτούτο Κινδύνων από τον Καπνό δημιουργήθηκε το 1941 με προσωπική εντολή του Χίτλερ και ήταν το πρώτο που τεκμηρίωσε σε επιστημονική βάση την ενοχοποίηση του καπνού για τον καρκίνο του πνεύμονα.
Μεταπολεμικά, η βαθμιαία συνειδητοποίηση των βαρύτατων κινδύνων από το κάπνισμα άρχισε να κάμπτει τις ισχυρές αντιστάσεις των μεγάλων καπνοβιομηχανιών. Το 1975, η Μινεσότα έγινε η πρώτη αμερικανική πολιτεία που επέβαλε απαγόρευση του καπνίσματος στους περισσότερους δημόσιους χώρους, αλλά το φαινόμενο άρχισε να γενικεύεται με επιταχυνόμενους ρυθμούς μόλις την τελευταία δεκαετία.
Ωστόσο, η αντικαπνιστική εκστρατεία δεν έμεινε, σε πολλές περιπτώσεις, ανεπηρέαστη από μια ορισμένη αντίληψη που βλέπει τον άνθρωπο ως παραγωγική μηχανή, η οποία δεν έχει το δικαίωμα να «χαλάει» χωρίς λόγο – όπως περίπου ο στρατιώτης κινδυνεύει να πάει στο στρατοδικείο όταν αυτοτραυματίζεται, στερώντας την πατρίδα από τις οφειλόμενες υπηρεσίες. Η πολιτεία της Ιντιάνα, αίφνης, αιτιολόγησε την απαγόρευση του καπνίσματος στο έδαφος του οικονομικού οφέλους. Ο Χάουαρντ Γουέιερς, διευθυντής της ασφαλιστικής εταιρείας Weyco, στο Μίτσιγκαν, επέβαλε τακτικά ιατρικά τεστ στους 200 υπαλλήλους του για να βεβαιωθεί ότι δεν καπνίζουν ούτε εκτός χώρου εργασίας, υπό την απειλή της απόλυσης. «Αν θέλουν να δουλέψουν μαζί μου, αυτοί είναι οι όροι μου, διαφορετικά ας ψάξουν αλλού για δουλειά», ήταν η αφοπλιστική απάντησή του στον ρεπόρτερ των New York Τimes.
Υπό αυτό το πρίσμα, εμφανίζεται ως «τέλος εποχής» η ισοπεδωτική απαγόρευση του καπνίσματος στη Γαλλία, μια χώρα που μέχρι σήμερα διατηρούσε μια διαφορετική φιλοσοφία ζωής από εκείνη των «αλκοολικών της εργασίας». Μια φιλοσοφία που δεν στηριζόταν στο «ο χρόνος είναι χρήμα», αλλά στην αντίληψη ότι το κέρδος βρίσκεται, αντίθετα, στο να «σπαταλά» κανείς ευχάριστα τον χρόνο του.
Σ’ αυτό το πλαίσιο, το καφέ-ταμπά, όπου ο Γάλλος εργαζόμενος θα περνούσε μια ώρα το μεσημέρι ή το απόγευμα, με μια σαλάτα, ένα ποτήρι κόκκινο κρασί, διαβάζοντας την εφημερίδα, φλερτάροντας, κουτσομπολεύοντας, ενδεχομένως καπνίζοντας και δύο – τρία τσιγάρα, ήταν μια καθημερινή ιεροτελεστία, χωρίς την οποία είναι δύσκολο να φαντασθεί κανείς το Παρίσι.
Και μετά τον καπνό;
Εύλογα μπορεί να αναρωτηθεί κανείς, μετά τον καπνό τι; Μια πρώτη ένδειξη ήρθε στα τέλη Δεκεμβρίου, όταν το Εθνικό Ινστιτούτο Καρκίνου της Γαλλίας (INCA) έδωσε στη δημοσιότητα μελέτη, κατά την οποία ακόμη και «μέτριες» δόσεις κατανάλωσης οινοπνεύματος μπορεί να αυξήσουν τις πιθανότητες καρκινογένεσης. Αλλά ακόμη κι αν υποτεθεί ότι δύο – τρία ποτήρια κόκκινο κρασί τη μέρα μπορεί να αυξήσουν την πιθανότητα να πάθει κανείς καρκίνο στα 85 του χρόνια κατά 5%, ποιο είναι το συμπέρασμα; Νομιμοποιούνται άραγε οι αγιατολάχ της «τέλειας υγείας», αυτής της νέας θρησκείας του μοναχικού, υποχονδριακού ανθρώπου, να απαγορεύσουν το αλκοόλ στους δημόσιους χώρους -όπως έχουν κάνει άλλοι, πιο γνήσιοι αγιατολάχ- και να επιβάλουν την υποχρεωτική γυμναστική στον χώρο εργασίας ή στο fitness club;
Info
– James Harkin, «Sartre, Boggart and the Last Puff of Freedom», New Statesman, 13/3/2000.
– Lucien Sfez, «La sante parfaite: critique d’ une nouvelle utopie», Seuil, 1995.
– Frank Furedi, «Culture of Fear», Continuum, 2003.
– Sandrine Blanchard, «La sante publique et les risques de la vie», Le Monde, 5/1/2008.