EDMUND ΒURΚΕ
Στοχασμοί για την Επανάσταση στη Γαλλία
μετάφραση-εισαγωγή: Χ. Γρηγορίου
εκδ. Σαββάλας, 2010, σελ. 239
Ο Ιρλανδός στοχαστής και πολιτικός Εντμουντ Μπερκ (1729-1797) θεωρείται και δικαίως ένας από τους πιο σημαντικούς θεμελιωτές της συντηρητικής ιδεολογίας. Είναι συνιδρυτής μιας άλλης παράδοσης στο πλαίσιο της νεωτερικότητας, σύμφωνα με την οποία η κοινότητα και η θρησκεία έχουν προτεραιότητα έναντι του ατόμου και του ορθού λόγου.
Ο Μπερκ όμως δεν είναι Ντε Μαιστρ, ένας άλλος στοχαστής που έγραψε κατά της Γαλλικής Επανάστασης και ο οποίος υποστήριζε πως ο Θεός με μέσο τα ένστικτα και όχι ο ανθρώπινος λόγος είναι ο πλάστης των θεσμών και των κοινωνιών. Βεβαίως και ο ίδιος πολλές φορές μιλάει για τη «φυσική κοινωνία», η οποία έχει την αφετηρία της και νομιμοποιείται από τη θέληση του Θεού και τη θρησκεία. Ομως, ο Μπερκ εννοεί εδώ περισσότερο τη θρησκεία όχι ως μια εξ αποκαλύψεως θρησκεία, αλλά ως εργαλείο διατήρησης της συνοχής και της κοινωνικής υγείας.
Από την άλλη, η εκ μέρους του υποστήριξη της παράδοσης δεν τον μετατρέπει σε δογματικό υπερασπιστή του status quo. Ο Μπερκ θεωρεί το αγγλικό σύνταγμα και σύστημα ως υπόδειγμα σωστής και μετριοπαθούς κοινωνίας. Επιτυχία που οφείλεται στο ότι στηρίζεται σ’ εκείνες τις αλλαγές που γίνονται με αργό τρόπο και βασίζονται στην τήρηση της παράδοσης, των εθίμων και των συνηθειών. Δεν αρνείται τις αλλαγές, αρνείται την επανάσταση και τις ριζικές ανατροπές που τη συνοδεύουν.
Κριτική
Γι’ αυτό τον λόγο και στον παρόντα τόμο, ο οποίος γράφτηκε το 1790, στην αποκορύφωση της Γαλλικής Επανάστασης, με τη μορφή επιστολής προς έναν νεαρό Γάλλο αριστοκράτη, σπεύδει να διευκρινίσει πως η αγγλική ένδοξη επανάσταση του 1689 στην ουσία ήταν ένας αγώνας αποκατάστασης των παραδοσιακών αγγλικών ελευθεριών και όχι μια ριζική καταστροφή των θεμελιακών προϋποθέσεων της υγιούς κοινωνίας (βασιλιάς, αριστοκρατία, κλήρος) όπως αυτή που συντελέστηκε από τους Γάλλους επαναστάτες.
Ο Μπερκ γράφει ένα πολεμικό κείμενο, στο οποίο όμως ενσωματώνει και τη θεμελίωση των βασικών αρχών του συντηρητισμού. Ο Μπερκ, όταν αναφέρεται στη φυσική κοινωνία την οποία κατέστρεψαν οι Γάλλοι επαναστάτες, δεν εννοεί τη φυσική κοινωνία του Ρουσώ, αλλά την κοινωνία που στηρίζεται στην αρχή της συμμόρφωσης με τη φύση. Μια κοινωνία, δηλαδή, όπου με τη βοήθεια των αλάνθαστων και ισχυρών ενστίκτων, των προκαταλήψεων, των παραδόσεων, των ηθών και των εθίμων ενισχύονται οι «εύθραυστες και αβέβαιες επινοήσεις του λόγου». Η σπονδυλική στήλη αυτής της κοινωνίας είναι η παραδοσιακή διαμόρφωση των ταξικών ιεραρχιών και βασική της αρχή είναι αυτή της κληρονομικότητας. Αρχή που δεν παραβίασε η ένδοξη αγγλική επανάσταση, ενώ συνέθλιψε η Γαλλική ανατρέποντας αφενός τη γαλλική κληρονομική διαδοχή και αφετέρου δημεύοντας την περιουσία του κλήρου και της αριστοκρατίας. Από την παραβίαση της αρχής της κληρονομικότητας ή αλλιώς της φυσικής κοινωνίας με τον διττό προαναφερθέντα τρόπο, προκύπτουν όλες οι υπόλοιπες παραβιάσεις, τις οποίες στηλιτεύει ο Μπερκ. Τα ήθη και ο πολιτισμός μας εξαρτώνται από δύο επίσης θεμελιώδεις αρχές, οι οποίες είναι το πνεύμα της ευγένειας (αριστοκρατία) και της θρησκείας (κλήρος). Το 1789 κατάστρεψε και τις δύο, αλλά με αυτό τον τρόπο έθεσε τα θεμέλια και για την καταστροφή του εμπορίου, της βιοτεχνίας, της παραγωγής. Μια πρόβλεψη που τη διέψευσε η βιομηχανική επανάσταση.
Πολλές από τις επιθέσεις του Μπερκ στηρίζονται σε αναληθή στοιχεία (ότι αναφέρει για την εκδίωξη του βασιλιά από τις Βερσαλλίες και τον ρόλο της εθνοφρουράς είναι αναληθές), ενώ, υποβάλλοντας σε κριτική το διαβαθμισμένο σύστημα εκλογής των αντιπροσώπων στη Συνέλευση, συγχέει τον τρόπο εκλογής των τοπικών αντιπροσώπων με τον τρόπο εκλογής των εθνικών.
Δεν είναι όμως αυτό το μείζον. Το μείζον είναι η εκ μέρους του υπεράσπιση της κοινότητας, της παράδοσης, της θρησκείας και της ταξικής ιεραρχίας και της επιθυμίας για συντήρηση μέσω της λελογισμένης χρήσης της ικανότητας για βελτίωση. Συντήρηση και ταυτόχρονα μεταρρύθμιση είναι το όραμά του. Θυμίζει τον μεταγενέστερο «Γατόπαρδο», πρίγκιπα Ντε Σαλίνα του Ιταλού συγγραφέα Λαμπεντούζα, που υποστήριζε «πως πρέπει να αλλάξουν όλα, για να παραμείνει η κοινωνία ίδια».
Ο λόγος
Σίγουρα είναι ευτύχημα για την πρόοδο της ανθρωπότητας που οι ιδέες του Μπερκ δεν είναι διαρκώς κυρίαρχες στην κοινωνία. Από την άλλη, όμως, υπήρχαν και ιστορικές στιγμές που ήταν κυρίαρχες και ίσως σε σχέση με τον ζόφο του ριζοσπαστικού ολοκληρωτισμού και αυτό να ήταν ευτύχημα.
Σε τελική ανάλυση, πάντως, ο λόγος του Μπερκ αποτελεί ευθεία επίθεση στον Διαφωτισμό, στα ανθρώπινα δικαιώματα, στην ελευθερία και αυτονομία του ατόμου, σε ό,τι δηλαδή συνθέτει τη νεωτερική ταυτότητα.
Η εισαγωγή του μεταφραστή Χρήστου Γρηγορίου είναι κατατοπιστική και επιστημονικά τεκμηριωμένη. Το βιβλίο, όπως και όλες οι εκδόσεις της σειράς Κοινωνικές Επιστήμες των εκδόσεων Σαβάλλας, συνοδεύεται από χρονολόγιο και ευρετήριο όρων και ονομάτων.