Καθώς το πλοίο ξεμακραίνει από το λιμάνι της Κω με προορισμό το Bodrum (Αλικαρνασσό), οι λιγοστοί επιβάτες του αρχίζουν να συγκεντρώνονται στην αριστερή πλευρά του για να απολαύσουν τη θέα της τουρκικής χερσονήσου. Η εικόνα είναι παράξενη, για κάποιους ίσως αποκαρδιωτική. Τα γυμνά από βλάστηση βουνά είναι γέματα με διάσπαρτες ομάδες κτιρίων: αλλού είκοσι, αλλού τριάντα, αλλού περισσότερα. Σπιτάκια λευκά, πανομοιότυπα, παραταγμένα στη σειρά, σαν να φτιάχτηκαν με copy- paste στον υπολογιστή. Μοναδικοί επιβάτες του πλοίου είναι μια ομάδα αρχιτεκτόνων από τη Ρόδο και την Κω, μέλη αποστολής του Τεχνικού Επιμελητηρίου Δωδεκανήσου, που ταξιδεύουν για να συναντήσουν Τούρκους συναδέλφους τους. Μια άλλη ομάδα αρχιτεκτόνων είχε φθάσει στο Bodrum μια εβδομάδα νωρίτερα και ήδη εργαζόταν. Εργαζόταν; Ναι, σκοπός της επίσκεψης αυτής δεν είναι η γνωριμία, καθώς το Τ. Ε. Δωδεκανήσου και το Επιμελητήριο Αρχιτεκτόνων της επαρχίας Mugla (Μούγλα) έχουν ήδη διοργανώσει τα δύο προηγούμενα χρόνια επιστημονικές συναντήσεις, στη Mugla και τη Ρόδο. Η συνάντηση στο Bodrum, με θέμα τις επιρροές της παράδοσης στην αρχιτεκτονική, έχει πιο πρακτικό χαρακτήρα: πέντε ομάδες με νέους Ελληνες και Τούρκους αρχιτέκτονες που θα συνεργαστούν για μια εβδομάδα επάνω σε ένα συγκεκριμένο project. Το ταξίδι για το Bodrum ξεκινάει. Ενα ταξίδι στο οποίο η αρχιτεκτονική γνώση γίνεται το μέσο για την προσέγγιση δύο λαών. Μια συνάντηση που θα παράξει γνώση, όχι μόνο για την επιστήμη, αλλά και για τον «άλλο». Τον απέναντι.
Αδεια τα χωριά για παραθεριστές
Ο αρχιτέκτονας Μπαχάρ Μουζαφέρογλου είναι γεννημένος και μεγαλωμένος στην Ξάνθη. Η συζήτηση μαζί του είναι μια πραγματική απόλαυση, παρότι ο ίδιος ντρέπεται για τα κάπως «γηρασμένα» ελληνικά του. Για 36 χρόνια κάτοικος του Bodrum, έχει μια σαφή εικόνα για τον τρόπο που η τουριστική ανάπτυξη επηρέασε την άλλη πλευρά του Αιγαίου. «Η περιοχή του Bodrum ξεκίνησε να αναπτύσσεται τη δεκαετία του ’70 ως περιοχή παραθεριστικής κατοικίας. Εδώ έχτιζαν τα εξοχικά τους αρχικά μόνο Τούρκοι, αργότερα Βρετανοί, Γερμανοί, αλλά και Τούρκοι μετανάστες που επέστρεφαν μετά από χρόνια στην πατρίδα τους. Οταν ήρθα στο Bodrum ήταν λίγο πιο μεγάλο από χωριό και τώρα είναι μια κανονική πόλη», διηγείται. «Με ανησυχεί αυτού του είδους η ανάπτυξη. Η περιοχή μας βασίζεται στον θαλάσσιο τουρισμό. Αν χτίσεις επάνω στους κολπίσκους, δεν θα προκαλέσεις μόνο τεράστια καταστροφή στον τόπο σου, αλλά ταυτόχρονα θα οδηγήσεις πολλούς ανθρώπους στη φτώχεια».
Η συζήτηση για τη σημαντική επίδραση της τουριστικής ανάπτυξης στο τοπίο και στους φυσικούς πόρους έχει ξεκινήσει από χρόνια στους κύκλους των Τούρκων αρχιτεκτόνων. Τη στιγμή που στην Ελλάδα άνοιγε η αντιπαράθεση για το χωροταξικό πλαίσιο για τον τουρισμό, στην Τουρκία ήδη ζούσαν την παρακμή του μοντέλου που αυτό πρότεινε: της ανέγερσης παραθεριστικών χωριών προς πώληση. Ο κ. Σινάν Ακιουρτλακλί ήταν ο προηγούμενος πρόεδρος των αρχιτεκτόνων στην επαρχία της Mugla. «Πριν από λίγα χρόνια η περιοχή μας ακολούθησε την τάση -ήδη έντονη σε περιοχές όπως η Antalya (Αττάλεια) – για τη δημιουργία μεγάλων συγκροτημάτων παραθεριστικής κατοικίας. Ξαφνικά έγινε μια απότομη άνθηση, οι εργάτες… έγιναν εργολάβοι. Μόλις μέσα σε δύο χρόνια η «αγορά» ήκμασε και παρήκμασε, εξαιτίας της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, αλλά και της κακής ποιότητας των κατασκευών. Πολλοί ιδιοκτήτες βρίσκονται ακόμα στα δικαστήρια, διεκδικώντας αποζημιώσεις για τα σπίτια που αγόρασαν».
Παρότι δεν έχουν περάσει πολλά χρόνια, οι πρώτες συνέπειες του μοντέλου αυτού είναι ήδη αισθητές και θυμίζουν την εμπειρία της Ισπανίας. «Κατ’ αρχήν, όλα αυτά τα «χωριά» δημιουργήθηκαν χωρίς να υπάρχουν οι κατάλληλες υποδομές, με ό, τι συνεπάγεται αυτό. Επιπλέον, εξαιτίας της κρίσης πολλά συγκροτήματα έμειναν ημιτελή ή δεν κατοικήθηκαν στο σύνολό τους, σαν «χωριά-φαντάσματα». Τελικά, πολλοί ιδιοκτήτες σπιτιών τα υπενοικιάζουν παράνομα, μια διαδικασία από την οποία χάνει η τουρκική οικονομία. Οπως φαίνεται, τα οφέλη ήταν παροδικά, αλλά τα προβλήματα μόνιμα».
Εντονη πίεση
Οι αρχιτέκτονες από τη Ρόδο και την Κω δεν μπορούν παρά να συμμερίζονται τις αγωνίες των Τούρκων συναδέλφων τους. Αλλωστε, τα δύο νησιά έχουν γνωρίσει ήδη από το ’60 μια συχνά άγρια τουριστική και οικιστική ανάπτυξη. «Στη Ρόδο υπάρχει έντονη πίεση για πρώτη και δεύτερη κατοικία. Δεν υπάρχει όμως συνολικός σχεδιασμός για το νησί, ούτε αποτελεσματικός έλεγχος. Επομένως κυριαρχεί ο νόμος της αγοράς και η αυθαίρετη δόμηση», εξηγεί ο πρόεδρος του ΤΕΕ Δωδεκανήσου, κ. Ιάκ. Γρύλλης. «Στην Κω, όπου υπάρχει υπερπληθώρα μικρών αλλά και μεγάλων ξενοδοχείων, επιδοτήθηκε με τον προηγούμενο αναπτυξιακό νόμο η δημιουργία και άλλων τεράστιων ξενοδοχειακών μονάδων τύπου all inclusive», λέει ο αρχιτέκτονας Στ. Μπουζιώτας. «Ο αριθμός των νέων κλινών δεν δικαιολογείται από την τάση ανάπτυξης του τουρισμού. Αρα, το κίνητρο ήταν οι επιχορηγήσεις, που όμως θα μπορούσαν να είχαν διατεθεί για τον εκσυγχρονισμό των μικρών τουριστικών μονάδων, που είναι και πιο ταιριαστές στην κλίμακα του νησιού».
Ζούμε στην ίδια «πολυκατοικία»
Στα Δωδεκάνησα και στην ακτή της Μικρασίας ο «άλλος» δεν είναι άγνωστος. Αυτό που λείπει -και χτίζεται τα τελευταία χρόνια- είναι η προσωπική επαφή. «Οι παππούδες μου ήρθαν από τη Θεσσαλονίκη με τις ανταλλαγές των πληθυσμών. Η γιαγιά μου μιλούσε στον πατέρα μου ελληνικά όταν ήθελε να μην καταλαβαίνουμε εμείς», διηγείται ο Σινάν Ακιουρτλακλί. «Επαφές υπήρχαν πάντα», προσθέτει η Αναστασία Παπαϊωάννου. «Για παράδειγμα, πριν από 30 – 40 χρόνια όταν αρρώσταινε κάποιος στο Bodrum τον «έτρεχαν» στην Κω που είχε καλούς γιατρούς. Ολα όμως «πάγωσαν» μετά το 1974. Η κατάσταση άρχισε να αλλάζει την τελευταία 10ετία. Για να καταλάβετε τη διάθεση που υπάρχει, προχθές ήρθε από τα Mugla στο Bodrum (απέχουν 170 χλμ.) να μας βρει ο πρόεδρος του δικηγορικού συλλόγου της περιοχής. Εμαθε για τη συνάντηση και θέλει να τον δικτυώσουμε με τους συναδέλφους του στα Δωδεκάνησα. Τέτοιες κινήσεις αρχίζουν να γίνονται. Πολλοί άνθρωποι βέβαια παραμένουν διστακτικοί. Μέσα από την κοινωνική επαφή αυτά τα ταμπού πέφτουν, έρχεται η ανθρώπινη σχέση, οι φιλίες. Ζούμε στην ίδια «πολυκατοικία» και νομίζω είναι προς όφελος όλων να έχουμε μια καλή, υγιή σχέση».
Συναντήσεις για μεταλαμπάδευση γνώσεων
Φθινόπωρο του 2007. Μια ομάδα 20 αρχιτεκτόνων από τη Mugla, με επικεφαλής τον Σινάν Ακιουρτλακλί, ξεκινάει να επισκεφθεί την Κάλυμνο, την Κω και τη Ρόδο, με μια απλή σκέψη: να έρθει σε επαφή με τους συναδέλφους της από την άλλη πλευρά. Δύο χρόνια αργότερα, το ΤΕΕ Δωδεκανήσου και το Επιμελητήριο Αρχιτεκτόνων της επαρχίας Mugla υπέγραψαν μνημόνιο συνεργασίας με έναν κύριο στόχο: να διευρύνουν τη συνεργασία τους στα επιστημονικά θέματα κοινού ενδιαφέροντος. Ενα τέτοιο θέμα ήταν και η σχέση παραδοσιακής και σύγχρονης αρχιτεκτονικής, που απασχόλησε τη συνάντηση στο Bodrum, που πραγματοποιήθηκε 1-4 Οκτωβρίου. «Στη Μικρασία, στα Mugla, οι Ελληνες χτίστες δημιούργησαν ένα οικιστικό περιβάλλον με μεγάλη τέχνη και άφησαν πίσω τους σοβαρή παράδοση. Τα τελευταία σαράντα χρόνια οι Τούρκοι επιστήμονες μελετούν τα έργα τους και προσπαθούν να απαντήσουν σε εκατοντάδες ερωτήματα για την τεχνική και την αισθητική τους. Η νέα γενιά αρχιτεκτόνων πρέπει να δώσει τις απαντήσεις», λέει ο πρόεδρος των αρχιτεκτόνων της Mugla, κ. Ερτογρούλ Αλάνταγ. «Η επιστημονική επαφή των δύο πλευρών παράγει πολύτιμη γνώση», λέει η αρχιτέκτων Αναστασία Παπαϊωάννου, «ψυχή» της ελληνικής ομάδας. «Οι Τούρκοι συνάδελφοι θέλουν να μάθουν για την παραδοσιακή αρχιτεκτονική της περιοχής μας, καθώς έχουν και οι ίδιοι σημαντικά δείγματά της. Και εμείς για τα μουσουλμανικά μνημεία, καθώς αντιμετωπίζουμε ειδικά ζητήματα λ. χ. στη συντήρησή τους».
Στο πλαίσιο της συνάντησης πραγματοποιήθηκε workshop διάρκειας μιας εβδομάδας, στο οποίο πέντε ομάδες νέων Ελλήνων και Τούρκων αρχιτεκτόνων επεξεργάστηκαν συγκεκριμένα πολεοδομικά προβλήματα της περιοχής και πρότειναν λύσεις (λ. χ. για την ανάπλαση μιας τουριστικής περιοχής). «Ηταν ένα τόλμημα να βρεθούν 10 αρχιτέκτονες από κάθε πλευρά, με διαφορετικές καταβολές, διαφορετική αντίληψη για τον σχεδιασμό, να συνεργαστούν και σε λίγο χρόνο να παράγουν έργο», λέει η κ. Παπαϊωάννου. «Ομως δεν είμαστε φιλόλογοι να κουβεντιάζουμε. Αν δεν συμπράξουμε δεν θα υπάρχει όφελος από τη συνεργασία».