Σύμφωνα με τον Πρεβελάκη, η αρχαιότητα είναι το πρώτο από τα τρία επίπεδα τα οποία συναποτελούν την ελληνική κουλτούρα, δηλαδή τη διανόηση και την τέχνη. «Το δεύτερο επίπεδο είναι οι μεγάλες πνευματικές μορφές της Ελλάδας που κάνουν την εμφάνισή τους στον Μεσοπόλεμο. Ανθρωποι που έχουν ζήσει τις τραγωδίες, έχουν συγκλονιστεί από τη Μικρασιατική Καταστοφή, τον Εμφύλιο κ.λπ. Και οδηγούνται σε έναν θεμελιακό προβληματισμό για τη σχέση του πολιτισμού τους με την επεκτατική Δύση. Εδώ ακριβώς παίζει ρόλο η ελληνική ιδιαιτερότητα. Αυτή έγκειται στο ότι δεν έχουμε ένα σαφές σύνορο ανάμεσα στον δικό μας και τον δυτικό πολιτισμό, καθώς υπάρχει ένα κοινό στοιχείο, η αναφορά στον ελληνισμό.
Σε εμάς η επαφή με τον ελληνισμό έρχεται αδιάλειπτα μέσα από την εκκλησία, τον συντηρητικό θεσμό που προστάτευσε την ελληνική γλώσσα από τη φθορά. Στη Δύση, η σχέση με τον ελληνισμό έρχεται από την Αναγέννηση και τον Διαφωτισμό. Ο Σεφέρης, γνήσιος εκπρόσωπος της εποχής στην οποία αναφέρομαι, καταφέρνει να κινηθεί σε διαφορετικούς χώρους και χρόνους, προσφέροντας μια συνέχεια ούτε ως Ανατολικός ούτε ως Δυτικός, αλλά ως Ελληνας. Ολοι οι μεγάλοι διανοούμενοι είχαν αυτό το κύριο υλικό, την ένταση ανάμεσα σε Ανατολή και τη Δύση, το οποίο κατάφεραν να μετασχηματίσουν σε μύθο.
Το τρίτο επίπεδο είναι η εκδημοκρατισμένη κουλτούρα, η οποία κυριάρχησε τη δεκαετία του ’60. Εκεί έπαιξε ρόλο η αριστερή διανόηση που πρέσβευε ότι ο πολιτισμός πρέπει να γίνει κτήμα του λαού και εκλαΐκευσε την τέχνη. Ετσι, μορφές όπως ο Μίκης Θεοδωράκης γίνονται οι ενδιάμεσοι ανάμεσα στη λαϊκή μάζα και την υψηλή τέχνη. Το ίδιο έγινε και με τον ελληνικό κινηματογράφο εκείνης της εποχής και εν μέρει με τη λογοτεχνία. Συνυπήρχαν λοιπόν στην Ελλάδα τα τρία επίπεδα: η παρακαταθήκη της αρχαιότητας, τα μεγάλα μυαλά που μόχθησαν να γεφυρώσουν τον ελληνικό πολιτισμό με τη Δύση και η υψηλή τέχνη που έγινε κτήμα του λαού.
Ο μιμητισμός της Δύσης
Η κατάσταση αρχίζει να χαλάει από το ’81 και μετά, διότι εκλείπουν τα στοιχεία αυτά. «Η αντιπαράθεση και η διαλεκτική ανάμεσα στη Δύση και την Ανατολή εξαφανίζεται προς όφελος του μιμητισμού της Δύσης. Οι ηγεσίες στέλνουν το μήνυμα πως οτιδήποτε ανήκει στον δικό μας πολιτισμό είναι ξεπερασμένο. Ο Κώστας Σημίτης ενσαρκώνει αυτήν την τάση. Ετσι, χάνουμε τον πλούτο, το καύσιμο του ελληνικού πολιτισμού. Η προσαρμογή στο ευρωπαϊκό μοντέλο δεν είναι μια απλή υπόθεση. Ο λαός υιοθετεί τα πιο επιφανειακά στοιχεία, παραμορφωνοντάς τα. Οι Ελληνες πίστεψαν ότι για να γίνουν Ευρωπαίοι πρέπει πρώτα να γίνουν καταναλωτές. Με τον ίδιο τρόπο άνθησε και η αριστερή διανόηση στην Ελλάδα, εν μέρει και ως μιμητισμός του τι συνέβαινε εκτός συνόρων. Στην Ευρώπη η διανόηση δεν ήταν αποκλειστικά αριστερή, όμως αυτός ο χώρος είχε μεγαλύτερη προβολή. Μας άρεσε να αντιγράφουμε ό,τι γυάλιζε».
Η Ελλάδα στο κέντρο
Πολλοί ισχυρίζονται ότι πρέπει να αναζητήσουμε την αιτία των σημερινών δεινών στην ίδια μας την ιστορία, την τουρκοκρατία, τον εμφύλιο, τη χούντα, σε μια σειρά τραυματικών εμπειριών που ακόμα μας επηρεάζουν. Τι πιστεύει ο Γιώργος Πρεβελάκης;
«Δεν θα έλεγα ότι η τύχη του ελληνισμού είναι χειρότερη από των άλλων λαών. Μάλλον καλύτερη είναι. Συμφωνώ με τον ιστορικό Μαρκ Μαζάουερ, ο οποίος λέει ότι πρέπει να αντιστρέψουμε τα δεδομένα και να δούμε πως κάθε σημαντικό γεγονός της ευρωπαϊκής ιστορίας επικεντρώνεται στην Ελλάδα. Συνεπώς η χώρα μας δεν είναι στο περιθώριο αλλά στο κέντρο. Μέχρι σήμερα πιστεύαμε ότι όταν οι Ελληνες επαναστάτησαν το 1821, οι Ευρωπαίοι τους συνέδραμαν από χρέος για την αρχαιοελληνική κληρονομιά και από φιλανθρωπία. Δεν είναι έτσι. Εκείνη την εποχή αναπτύσσεται στην Ευρώπη ο νεοκλασικισμός που είναι ζωτικός για τη νέα ιδεολογία. Ακόμα και αν δεν υπήρχαν οι Ελληνες θα έπρεπε να τους εφεύρουν.
Να μια θεώρηση που μας βγάζει από την υπανάπτυξη και τη μειονεξία του ευρωπαϊκού νότου για να μας βάλει κατευθείαν σε μια νέα απροσδόκητη θέση! Αν το συνειδητοποιήσουμε, τότε θα καταφέρουμε να ανασυγκροτηθούμε, σε μια ιδιαίτερα δύσκολη περίοδο της ιστορίας μας. Εισερχόμαστε σε μια φάση αναβρασμού, σε ένα σκηνικό ρευστότητας. Θα αναζητήσουμε την ταυτότητά μας με σπασμωδικές αντιδράσεις, με την απειλή φαντασμάτων από το παρελθόν, με ακραίες αντιδράσεις, με ερωτήματα που προς το παρόν δεν έχουν απάντηση. Είναι φυσικό να συμβεί αυτό. Τα τελευταία 30 χρόνια απωλέσαμε την ικανότητά μας να αναρωτιόμαστε. Νομίζαμε ότι όλα τα προβλήματα ήταν λυμένα. Οι διανοούμενοι μας πρόδωσαν διότι έπαψαν να επιτελούν έργο και ο πληθυσμός νόμιζε ότι μπορεί να ζει συνεχώς πολυτελώς και ευχάριστα. Ζούσαμε σε μια επίφαση ελευθερίας, με φαινόμενα λογοκρισίας. Τώρα, η κατάσταση αλλάζει, Επώδυνα, με μεγάλες απώλειες για την ποιότητα ζωής, αλλά και με κέρδη για την αυτογνωσία μας».
Ξανά στην Ανατολή;
«Η Δύση δεν θα είναι αιωνίως το κέντρο του κόσμου, ούτε εμείς μια αιώνια προβληματική περίπτωση. Ηδη βλέπουμε ρωγμές στο μοντέλο.
Οι νέες ανερχόμενες δυνάμεις -όπως η Κίνα- έχουν σπουδαίο πολιτισμό. Ενδεχομένως να ενταχθεί ξανά η Ελλάδα στην Ανατολή, μελλοντικά.
Το πλεονέκτημά μας είναι ότι έχουμε τα εργαλεία της κατανόησης. Επειδή είμαστε στο σταυροδρόμι μεταξύ δύο κόσμων έχουμε συσσωρεύσει στοιχεία στον πολιτισμό μας, τα οποία μάς επιτρέπουν να συνδιαλεχθούμε, να συναισθανθούμε και να αντιληφθούμε πολλούς διαφορετικούς συνομιλητές. Είμαστε ένας ιδιαίτερος λαός που ζει στο κέντρο της γεωγραφικής και ιστορικής κλίμακας, με συνεχείς ανακατατάξεις.
Αυτό είναι μεγάλη τύχη, η οποία επιτρέπει να έχουμε εκπληκτικές πολιτιστικές εξάρσεις, αλλά και φάσεις όπου βουλιάζουμε. Δεν πρέπει να τα κρίνουμε όλα με το μοντέλο της Δύσης. Υπάρχει και το δικό μας μοντέλο, ο πλούσιος πολιτισμός, οι βαθιές μας ρίζες, η παράδοση. Εκεί πρέπει να στραφούμε αντί να ετεροκαθοριζόμαστε διαρκώς από την Δύση…».