Από τα βιβλία του Σολζενίτσιν που έτυχε να διαβάσω, περισότερο μου άρεσε το «Σπίτι της Ματριόνα». Η Ματριόνα ήταν μια παλιά, παμπάλαιη Ρωσίδα, ένα κράμα θρησκοληψίας, αγραμματοσύνης και υποταγής και ταυτόχρονα καρτερικότητας, ορθόδοξης πίστης και απλής λαϊκής σοφίας. Πέρασαν πολλά χρόνια από τότε που το διάβασα, αυτό έμεινε στη μνήμη και στο μυαλό μου. Είχε στην ίσμπα της στην όχθη ενός μεγάλου ποταμού, ας πούμε του Βόλγα και εκεί ζούσε με την απλότητά της και τις ελάχιστες ανάγκες. Στην καμπή της δεκαετίας του ’20 περνούσαν από πάνω της όλες οι αντιμαχόμενες εξουσίες, οι Λευκορώσοι του Τσάρου, οι μπολσεβίκοι του Λένιν και του Τρότσκι, οι συμμορίες των Κοζάκων και οι κοινές συμμορίες των ληστών και των πλιατσικολόγων. Διέφεραν πολύ στις ιδέες, αλλά ήταν εντελώς όμοιες στη συμπεριφορά και στην καταπίεση. Μέσα στον χαλασμό των επιδρομών τους δύο μόνο πράγματα έμεναν σταθερά και ακλόνητα. Η αέναη και παντοδύναμη ροή του μεγάλου ποταμού και η ίσμπα της Ματριόνα στην όχθη του.
Ο ίδιος ο Σολζενίτσιν ήταν ένας παλιός, παμπάλαιος Ρώσος. Σκοτεινή και ταυτόχρονα απλή σλάβικη ψυχή, πρωτόγονη, αλλά και γενναία, ανυποχώρητη στους καταναγκασμούς. Ορκισμένος εχθρός του σταλινισμού και του σοβιετικού καθεστώτος, δεν μεταπήδησε εύκολα στη Δύση ούτε έβλεπε στη Δύση την εναλλακτική πορεία της Ρωσίας. Οπως και ο Ντοστογιέφσκι, που πολύ τον θεωρούν ως τον πλησιέστερο ιδεολογικό και λογοτεχνικό του πρόγονο, δεν καταλάβαινε τη Δύση και τον πολιτισμό της και ποτέ δεν την εμπιστεύθηκε. Ο αντισοβιετισμός του δεν τον απομάκρυνε από τη «ρωσική πατρίδα», αντιθέτως τον έκανε «ρωσοπατριώτη», που αναζητούσε όλες τις αξίες στη ρώσικη γη, στον ρώσικο λαό, στη ρώσικη Ορθοδοξία και στη ρώσικη ιστορία. Μέσα από αυτόν τον παμπάλαιο ρώσικο πατριωτισμό φαίνεται ότι πήγαζε και η, πολλές φορές, αυστηρή κριτική του στάση απέναντι στο μετασοβιετικό καθεστώς, που συχνά έπαιρνε τη μορφή της δυτικής επιδρομής εναντίον της «ρωσικής πατρίδας». Επιδρομή διαφορετική, με διαφορετικά μέσα, αλλά εξίσου επικίνδυνη με εκείνη του Ναπολέοντα και του Χίτλερ, τα δύο ορόσημα του ρώσικου πατριωτισμού. Σλάβος, παλιός ορθόδοξος Ρώσος πατριώτης, αντικομμουνιστής, αντισημίτης και αντιδυτικός, ένα τέτοιο μείγμα νομίζω ότι ήταν ο Σολζενίτσιν.
Εκανε την εμφάνισή του με το βιβλίο «Μια μέρα από τη ζωή του Ιβάν Ντενίσοβιτς» στις αρχές της δεκαετίας του ’60. Αποκάλυπτε την έκταση, το βάθος, τις μηχανές και τους μηχανισμούς της σταλινικής καταπίεσης. Οπως τα έζησε ο ίδιος, έγκλειστος στα σταλινικά στρατόπεδα θανάτου. Τότε, με το βιβλίο αυτό, αρχίσαμε να καταλαβαίνουμε ότι δεν επρόκειτο για μια συνηθισμένη πολιτική καταπίεση, αλλά για μια μελετημένη και οργανωμένη καταστροφή του ίδιου του σοβιετικού καθεστώτος και της σοβιετικής κοινωνίας. Λίγοι βέβαια μπορούσαν να προβλέψουν ότι αυτό το καθεστώς που με τόσες ελπίδες και τόσο ένδοξα αναδείχθηκε το 1917, θα ερχόταν μια μέρα που τόσο άδοξα θα κατέρρεε.
Το βιβλίο εκδόθηκε με την άδεια και την παρότρυνση του τότε ηγέτη της Σοβιετικής Ενωσης, του Νικήτα Κρουστσόφ. Πριν από την έκδοση διαδραματίσθηκε πλούσιο πολιτικό παρασκήνιο μεταξύ του Κρουστσόφ και των κομματικών του αντιπάλων. Τελικά, η έκδοση σημάδεψε μια κρίσιμη και ίσως την τελευταία φάση μαχητικής «αποσταλινοποίησης» του σοβιετικού καθεστώτος. Ακολούθησε η αποτελμάτωση του Μπρέζνιεφ, που μοιραία οδήγησε στην κατάρρευση.
Σημασία έχει ότι μετά την έκδοση του «Ιβάν Ντενίσοβιτς», μόνος του ο Σολζενίτσιν, ζώντας στη Ρωσία ή εξόριστος στη Δύση και μέχρι τον θάνατό του, στάθηκε σαν μια ολόκληρη αντιπολίτευση. Μια θαρραλέα και έντιμη φωνή κατά της καταπίεσης και του ευτελισμού. Με όλες του τις ιδιαιτερότητες και τις αντιφάσεις…