Τρεις έννοιες -η βία, η επανάσταση και η δημοκρατία- διαβρώνονται καθημερινά στον πολιτικό μας διάλογο με άκρως ανεπιθύμητες επιπτώσεις για την πολιτική υγεία του τόπου μας.
Ας αρχίσουμε με τη βία. Πέρα από την παραδοσιακή έννοια της φυσικής βίας (ληστείες, απαγωγές, δολοφονίες, βιασμοί, εξορίες, πόλεμοι και ολοκαυτώματα), ακούγονται τακτικά και παραλλαγές – όπως, π.χ., η ψυχολογική, η λεκτική και η κρατική βία. Κορυφαίος Νορβηγός κοινωνιολόγος, ο Johan Galtung καθιέρωσε εδώ και χρόνια τον όρο «διαρθρωτική βία» για να ταξινομήσει τις τεράστιες ανισότητες σε φτωχές (αλλά και σε μερικές πλούσιες) χώρες. Η πείνα, ο αναλφαβητισμός, οι ασθένειες, η ανεργία, ο ρατσισμός και η παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων, με κορυφαία την προσωπική ελευθερία, ήταν για τον Γκάλτουνγκ καταστάσεις εξ ίσου καταδικαστέες με τους πολέμους και τις τραγικές τους συνέπειες. Η εξίσωση της φυσικής με την ψυχολογική βία άνοιξε, παραδόξως, ένα μεγάλο παράθυρο για πολλούς νέους και κοινωνικά ευαίσθητους ανθρώπους να καταφύγουν σε βίαιες μεθόδους για να διορθώσουν τα κακώς κείμενα στις κοινωνίες τους. Ο Ρομπέν των Δασών, έτσι, γινόταν ένα ρομαντικό πρότυπο προς μίμηση για τους πιο θερμόαιμους, με το σκεπτικό «κλέβω από τους πλούσιους για να τα μοιράσω στους φτωχούς».
Στην περίπτωση της δεύτερης έννοιας -επανάσταση- πολλά εξαρτώνται από τον ορισμό που γίνεται ευρύτερα αποδεκτός. Η διατύπωση που φαίνεται να έχει επικρατήσει στην πολιτική επιστήμη προϋποθέτει την κατάλυση (με βίαιο τρόπο) ενός πολιτικού, οικονομικού και κοινωνικού καθεστώτος. Χρησιμοποιείται ο όρος «πραξικόπημα» μόνο στις περιπτώσεις που παραμερίζονται οι υπάρχουσες πολιτικές ηγεσίες, αλλά διατηρείται σχεδόν ανέπαφο το οικονομικό και κοινωνικό κατεστημένο μιας κοινωνίας (π.χ. πραξικόπημα της 21ης Απριλίου στην Ελλάδα). Οταν η τομή είναι βαθύτερη και αναδιαμορφώνεται μια χώρα πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά, τότε σίγουρα έχουμε να κάνουμε με επανάσταση (π.χ. αμερικανική επανάσταση 1776, γαλλική 1789, ελληνική 1821, σοβιετική 1917 και ιρανική/ισλαμική 1979). Συγγενής, αλλά απόλυτα διαφορετική, έννοια είναι η «μεταρρύθμιση» που πραγματοποιείται ειρηνικά και συνεπάγεται μερικές φορές την πάροδο δεκαετιών (π.χ. η θεσμική και κοινωνική εξομοίωση και ενσωμάτωση των Αφροαμερικανών στις ΗΠΑ στις δεκαετίες του 1960 και του 1970). Συμπερασματικά, η έννοια «ειρηνική επανάσταση» είναι σχήμα οξύμωρο, μιας και η επαναστατική διαδικασία προϋποθέτει τη χρήση βίας (η οποία πολλές φορές φτάνει στα όρια εμφύλιας σύρραξης).
Η τρίτη έννοια, ιδιαίτερα κακοποιημένη στη χώρα μας, είναι αυτή της δημοκρατίας. Στις έντονα φορτισμένες τηλεοπτικές κοκορομαχίες, στις στήλες των εφημερίδων και -ιδίως- στις ηλεκτρονικές ιστοσελίδες (επώνυμες και ανώνυμες) η κατάσταση έχει ξεφύγει από κάθε έλεγχο. Καθημερινά πολιτικοί και σχολιαστές (με καλοδεχούμενες εξαιρέσεις) ωρύονται καυτηριάζοντας το πολιτικό μας σύστημα ως αδιόρθωτα διεφθαρμένο, το κοινοβούλιο ως τραγικά πελατειακό και το κράτος ως θεσμικά χρεοκοπημένο. Η ομοιοκαταληξία της εννοιολογικής παραφθοράς δίνει και παίρνει το τελευταίο διάστημα με προσφυγή σε όρους όπως φαυλοκρατία, πλουτοκρατία, κομματοκρατία, ευνοιοκρατία και ξενική υποταγή μεταξύ άλλων. Ξεχνώντας την εύστοχη ρήση του Ουίνστον Τσόρτσιλ ότι «η δημοκρατία είναι προβληματικό πολίτευμα, αλλά η ανθρωπότητα δεν έχει εφεύρει μέχρι στιγμής κάτι καλύτερο», η κλιμακούμενη αμφισβήτηση της ελληνικής δημοκρατίας ευνοεί την κοινωνική πόλωση ενθαρρύνοντας φανατισμένους νεοναζί από τη μια πλευρά και αναρχικούς βομβιστές από την άλλη.
Στα σαράντα χρόνια της διδασκαλίας μου στην Αμερική και στην Ελλάδα έμαθα να αγαπώ και να σέβομαι τους νέους ανθρώπους. Στη μελέτη των διεθνών σχέσεων έχω ενστικτωδώς υιοθετήσει τις παραδοχές ενός μείγματος πραγματισμού και ρεαλισμού, πάντοτε με ανθρώπινο πρόσωπο. Θεωρώ τη χρήση βίας ως τον έσχατο μοχλό της συμπεριφοράς των κυβερνήσεων (ιδίως όταν αφορά την προάσπιση της εδαφικής ακεραιότητας μιας χώρας). Αλλά προτιμώ δράσεις όπως την ειρηνική διευθέτηση των διαφορών, τον αμοιβαίο συμβιβασμό και την περιφερειακή ενοποίηση δημοκρατικών κρατών (η περίπτωση της Ευρωπαϊκής Ενωσης). Ενίοτε, ικανοί και ανήσυχοι φοιτητές μου έθεταν ένα δύσκολο ερώτημα: γιατί θέλετε να στερήσετε από τη δική μας τη γενιά το όνειρο της επαναστατικής αλλαγής; Ο αείμνηστος καθηγητής της Νομικής Αθηνών Γεώργιος Κουμάντος μού έδωσε πριν από μερικά χρόνια την καλύτερη απάντηση στο αγωνιώδες ερώτημα αυτών των νέων ανθρώπων. Θα προσπαθήσω να παραφράσω τη σύνθετη και συνετή σκέψη του, η οποία είναι άκρως επίκαιρη στις μέρες της οικονομικής και κοινωνικής δυσπραγίας που διανύουμε: «Πιστεύω [υποστήριξε] ότι ο κάθε άνθρωπος -που έχει την ευθύνη και τη συναίσθηση των πράξεών του- έχει το δικαίωμα να προσφύγει σε κάποιες μορφές βίας στο όνομα της επίτευξης καθαρά πολιτικών αιτημάτων. Για παράδειγμα, η πολιτική βία ως μέσον ανατροπής αυταρχικών και καταπιεστικών καθεστώτων δικαιολογείται (και επιβραβεύεται ακόμη), με την προϋπόθεση ότι πλήττονται στόχοι άμεσα συνδεδεμένοι με το τυραννικό καθεστώς και αποφεύγονται τυφλά χτυπήματα με θύματα δεκάδες αθώους πολίτες. Αντιθέτως, στις εδραιωμένες δημοκρατίες, όπου η ελευθερία του λόγου και της συλλογικής δράσης δεν απαγορεύεται, η προσφυγή σε βομβιστικές πράξεις, που απλώς καλύπτονται με επαναστατικά συνθήματα, είναι και επικίνδυνη και αυτοκαταστροφική».
Η Ελλάδα σήμερα, παρά τις περί του αντιθέτου μεμψιμοιρίες, είναι μια εδραιωμένη δημοκρατία. Και το μήνυμα του Κουμάντου για του νεότερους είναι απλό: πάρετε το μέλλον στα χέρια σας! Η μέθοδος, κατά τη γνώμη μου, είναι ορατή στον ορίζοντα. Προϋποθέτει, από μέρους των νέων, δημιουργία, καινοτομία, παραγωγικότητα, συμμετοχή, επιμονή, υπομονή, και πάνω απ’ όλα οργάνωση. Στις δημοκρατίες δεν υπάρχουν αδιέξοδα!
* Ο κ. Θεόδωρος Κουλουμπής είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.