ENZO TRAVERSO
Διά πυρός και σιδήρου, 1914-1945: Ο ευρωπαϊκός εμφύλιος
εκδ. 21ου, 2013
ENZO TRAVERSO
Οι ρίζες της ναζιστικής βίας
εκδ. 21ου, 2013
RICHARD EVANS
H έλευση του Γ΄ Ράιχ
εκδ. Αλεξάνδρεια, 2013
SAUL FRIEDLANDER,
H ναζιστική Γερμανία και οι Εβραίοι εκδ. Πόλις, 2013
Εκατό χρόνια από το ξέσπασμα του Α΄ Παγκοσμίου, του αποφασιστικού βήματος της γέννησης του φασισμού, με το «Mein Kampf» του Χίτλερ να σπάει ρεκόρ πωλήσεων στο Διαδίκτυο, σύμφωνα με το πρόσφατο δημοσίευμα του Le Figaro, και κοντά εβδομήντα χρόνια μετά την πτώση του Γ΄ Ράιχ, βγάζει κανείς το συμπέρασμα ότι δεν πρόκειται για κάποιο απόσταγμα που διείσδυσε στις ευρωπαϊκές συνειδήσεις ως στοιχείο ενός συλλογικού DNA που οδηγεί στη βία, αλλά μάλλον για ιστορική άγνοια ή και τύφλωση που, εφόσον δεν ανακόπτεται, ισχυροποιεί την πλευρά της βίας. Η Ευρώπη ως χώρα του nonsense, μεταβατική σήμερα όπως και τότε, δεν μπορεί να μπει σε έναν μεθοδολογικό κανόνα: βίαιη ή ανεκτική, φιλοπόλεμη ή ειρηνιστική, απανθρωποποιημένη ή ανθρωπιστική, ολοκληρωτική ή αντιολοκληρωτική, λογική ή ανορθολογική. Η ανάλυση «ιχνών» εκτυφλωτικής ορατότητας, είχε τότε καθορίσει το παράλογο βύθισμα σε μια αρχέγονη βαρβαρότητα, με κυρίαρχα τα στοιχεία του βιομηχανισμού και της καινοτόμου γραφειοκρατικής γενοκτονίας, που στο νεφέλωμά της συνυπήρξαν ο συντηρητισμός και η ευγονική, ο πολιτισμικός πεσιμισμός και η συντηρητική επανάσταση, ο πνευματισμός και ο αντισημιτισμός, ο οπισθοδρομικός ρομαντισμός και ο τεχνοκρατικός ολοκληρωτισμός.
Ο ευρωπαϊκός κύκλος της βίας
Είναι πολλοί, στο πλαίσιο της ιστορίας, που μιλούν για την αδιανόητη «προμηθεϊκή ντροπή» και την κατίσχυση της κουλτούρας του πολέμου, η οποία εξαλείφοντας την κληρονομιά του Διαφωτισμού και τις ευεργεσίες της εκβιομηχάνισης του 19ου αιώνα και της Belle Epoque, οδήγησε σε δύο συνεχόμενες καταστροφές που άλλαξαν το πρόσωπο της ευρωπαϊκής ηπείρου.
Τα βιβλία του ιστορικού και καθηγητή πολιτικής επιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Πικαρδίας «Jules Verne» στην Αμιέν, Εντσο Τραβέρσο, το πρώτο με τίτλο «Διά πυρός και σιδήρου: Περί του ευρωπαϊκού εμφυλίου πολέμου, 1914-1915» (μτφρ. Γιάννης Ευαγγέλου), και το δεύτερο με τίτλο «Οι ρίζες της ναζιστικής βίας: Μια ευρωπαϊκή γενεαλογία» (μτφρ. Νίκος Κούρκουλος) –από τις Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου– δίνουν πυκνή ερμηνεία του συνδυασμού του ολοκληρωτικού πολέμου χωρίς κανόνες και όρια, των τοπικών εμφυλίων πολέμων και γενοκτονιών, αλλά και της σύγκρουσης των αντίθετων κοσμοθεωριών του Μεσοπολέμου (λ.χ. Βάλτερ Μπένγιαμιν ή Αντόνιο Γκράμσι από τη μία και Ερνστ Γιούνγκερ ή Καρλ Σμιτ από την άλλη). Στο «Διά πυρός και σιδήρου» τα στοιχεία του πανευρωπαϊκού εμφυλίου περιγράφονται ως μείγμα αρχαϊκής βίας, ψυχρής διοικητικής βίας και νεωτερικής τεχνολογίας που χρησιμοποιήθηκε για την εξολόθρευση του εχθρού, ως συστηματική επίθεση εναντίον του άμαχου πληθυσμού που βομβαρδίστηκε, εκτοπίστηκε ή εξοντώθηκε μαζικά. Αναδεικνύονται οι ποικίλες όψεις της πολεμικής κοινωνίας και η συγκινησιακή κλιμάκωση των συγκρούσεων στους κόλπους διχασμένων κοινωνιών (Σοβιετική Ενωση 1917-1923, Ισπανία 1936-1939, Αντίσταση 1939-1945), ακόμα η εισβολή του φόβου και της φρίκης του θανάτου στο μυαλό των ανθρώπων.
Στις «Ρίζες», ο Τραβέρσο αποκαλύπτει τα στοιχεία που συγκροτούν το ιστορικό φαινόμενο της ναζιστικής βίας σε μια σειρά θεσμών (φυλακή, στρατώνας, εργοστάσιο), σε ένα σύνολο καινοφανών αρχών (πειθαρχία του χρόνου και των σωμάτων, εξορθολογισμός της διοίκησης, υποταγή στις μηχανές), αλλά και στην κατασκευή ρατσιστικών στερεοτύπων που αντλούν κατά πολύ στοιχεία από τον επιστημονισμό του ύστερου 19ου αιώνα και την αποικιοκρατική πράξη και ρητορική που συνέκλιναν στον Μεγάλο Πόλεμο για να πάρουν τη μορφή της ναζιστικής σύνθεσης στον Β΄ Παγκόσμιο.
Η επιτομή του απόλυτου κακού
Από την πλευρά του ο καθηγητής ιστορίας του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, Ρίτσαρντ Εβανς, στο πρώτο από τα τρία βιβλία της μνημειώδους μελέτης του «H έλευση του Γ΄ Ράιχ» (μτφρ. Κώστας Αντύπας, εκδόσεις Αλεξάνδρεια), δίνει ένα τεκμηριωμένο ιστορικό πανόραμα των συστατικών της καταστροφικής εποχής της ανόδου των ναζί, με συναρπαστική αφήγηση για την πολιτική, την οικονομία, την ιδεολογία και την κουλτούρα της Γερμανίας της Βαϊμάρης, περιγράφοντας τη μεταστροφή της Γερμανίας που, από δυναμικό και προηγμένο έθνος του 1900, οδήγησε την Ευρώπη στον ηθικό, φυσικό και πολιτισμικό όλεθρο, με ενεργές έως σήμερα συνέπειες.
Ορόσημο, τέλος, για τη λεπτομερή ιστοριογραφία της εξόντωσης των Εβραίων της Ευρώπης αποτελεί το βιβλίο-σύνθεση και μαρτυρία του Σαούλ Φριντλέντερ «Η ναζιστική Γερμανία και οι Εβραίοι» (μτφρ. Ηλία Ιατρού, εκδόσεις Πόλις). Ο Φριντλέντερ, διανοούμενος που επέζησε του Ολοκαυτώματος και ιστορικός που συμμετείχε ενεργά στις συζητήσεις και τις διαμάχες που σφράγισαν τη μετέπειτα εποχή, θεωρεί πως τόσο στα «Χρόνια των διώξεων, 1933-1939» (Α΄ Τόμος) όσο και στα «Χρόνια της εξόντωσης, 1939-1945» (Β΄ Τόμος), ο ναζισμός υπαγόρευσε την πολιτική που έκανε πρωταρχικό της στόχο την εξόντωση των Εβραίων και πως ο ίδιος ο Χίτλερ ενεχόταν στη λήψη των σχετικών αποφάσεων. Η αντισημιτική εμμονή, υποστηρίζει, βρισκόταν στην καρδιά του ναζιστικού ιδεολογικού σύμπαντος, ως ενοποιητικός κώδικας της φυλετικής κοινότητας, της βίας και ως μέσο διαρκούς κινητοποίησης του καθεστώτος.
Θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι τα γεγονότα των πολέμων στοιχειώνουν το παρόν της Ευρώπης, με άλλο έστω πρόσωπο; Οτι η Ιστορία έχει πράγματι την τάση να επαναλαμβάνεται; Αν πριν από το μακρινό 1914 ο πόλεμος φάνταζε «αδιανόητος», ενδεχομένως, δεν θα ήταν κακό να θωρακιζόμαστε για το «αδιανόητο» –κάτι που μόνον η γνώση της Ιστορίας το επιτρέπει– γιατί, όπως έλεγε με αμφιθυμία ο Καμύ, «ο άνθρωπος τελικά δεν είναι εντελώς ένοχος, αφού δεν άρχισε αυτός την ιστορία, ούτε και εντελώς αθώος, αφού τη συνεχίζει».