Μάνες Σπέρμπερ
«Χωρίς τέλος», μυθιστόρημα
μτφρ.: Εμη Βαϊκούση
εκδ. Καστανιώτη
Με την κυκλοφορία του μυθιστορήματος «Χωρίς τέλος» ολοκληρώθηκε η έκδοση της εμβληματικής τριλογίας του Μάνες Σπέρμπερ «Δάκρυ στον ωκεανό» στα ελληνικά. Προηγήθηκαν «Η καμένη βάτος» το 2013 και το «Πιο βαθιά κι απ’ την άβυσσο», το 2014. Αναμφίβολα πρόκειται για ένα από τα σημαντικότερα πεζογραφικά έργα της μεταπολεμικής περιόδου, που η υπόθεσή του εκτυλίσσεται από το 1930 έως και το 1945 στα άδυτα του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος και με σαφή την πρόθεση να αντιταχθεί –ει δυνατόν– και να «αποκαθηλώσει» τη σταλινική ορθοδοξία, καταγγέλλοντας τις αυταρχικές μεθόδους της.
Κεντρικός ήρωας και στα τρία βιβλία είναι ο εβραϊκής καταγωγής επαναστάτης και στοχαστής Ντόινο Φάμπερ –προσωπείο του Μάνες Σπέρμπερ–, που στα χρόνια του Μεσοπολέμου, αντιδρώντας στην άνοδο των ναζιστών, θα προσχωρήσει εν θερμώ στο γερμανικό Κ.Κ., θα δραστηριοποιηθεί στους κόλπους της Κομιντέρν, αυτοεξόριστος ήδη στο Παρίσι, αλλά γρήγορα θα αποσκιρτήσει από το Κόμμα με αφορμή τις Δίκες της Μόσχας.
Ο Ντόινο Φάμπερ, στο τελευταίο μέρος της μυθιστορηματικής τριλογίας που καλύπτει αποκλειστικά τα χρόνια του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, θα βρεθεί στην Κροατία πολεμώντας τους φιλοναζιστές Ουστάσι, ως ενεργό μέλος μιας ανεξάρτητης αντιστασιακής ομάδας, τροτσκιστικών αποχρώσεων μάλλον. Με τη βίαιη διάλυση της ομάδας και την εκτέλεση του αρχηγού της, θα διαφύγει στην Ιταλία και από εκεί θα επιστρέψει στο Παρίσι, δύο μήνες μετά την απελευθέρωση της πόλης από τα γερμανικά στρατεύματα. Στη Γαλλία θα προσπαθήσει να συμφιλιωθεί με το παρελθόν του και να συγχωρέσει όσους από τους παλιούς συντρόφους του υιοθέτησαν τις πρακτικές της σοβιετικής ηγεσίας. Οπως θα απαντήσει σε έναν Βρετανό αξιωματικό, «οι κοινές ελπίδες αποτελούν τη βάση για τις φιλίες των νεανικών χρόνων, οι ενήλικοι προσεγγίζουν ο ένας τον άλλον όταν έχουν διαψευστεί οι κοινές ελπίδες…». Και αυτή η αποστροφή του φανερώνει ακριβώς τη διάθεση του παλαίμαχου, πια, επαναστάτη να προσεγγίσει όσους και όσες από την ευρωπαϊκή διανόηση δεν παρασύρθηκαν από τα κατορθώματα του ρωσικού στρατού στα μέτωπα του πολέμου και κράτησαν ψηλά τη σημαία της κριτικής στο σοβιετικό μοντέλο, ακόμη και τις ώρες της μεθυστικής νίκης, της αποθέωσης του Στάλιν και των στρατηγών του.
Ο Σπέρμπερ, αν και «προικίζει» την αφήγησή του με πολλά αυτοβιογραφικά στοιχεία, δεν ακολουθεί την παραδοσιακή ανάπτυξη μιας μυθιστορηματικής βιογραφίας, αλλά εγκιβωτίζει συχνά στον λόγο του μικροαφηγήσεις όπου πρωταγωνιστούν χαρακτηριστικές μορφές του κομμουνιστικού κινήματος κι εκεί το ύφος του γίνεται περισσότερο δοκιμιακό, «επιστημονικά» ιστορικό, δοκιμάζοντας τα όρια και τις αντοχές της νεωτερικής μυθοπλασίας. Ιδιαίτερα στα διαλογικά μέρη, ο καταγγελτικός του τόνος, ίσως, να ξαφνιάζει τον σημερινό αναγνώστη, όμως ας μη λησμονούμε ότι ολοκληρώνει το «Δίχως τέλος» στην κορύφωση του Ψυχρού Πολέμου.
Δεν είναι τυχαίο πως η πρώτη διθυραμβική κριτική που απέσπασε το έργο του Σπέρμπερ, και μάλιστα στη γαλλική εφημερίδα «Φιγκαρό», προερχόταν από τον Αρθουρ Κέσλερ, που με το βιβλίο-σταθμός «Το μηδέν και το άπειρο», είχε ήδη συμβάλει όσο κανείς άλλος λογοτέχνης στη διάλυση των κομμουνιστικών μύθων.
Ο Σπέρμπερ δημιουργεί το δικό του λογοτεχνικό σύμπαν –όπως και οι ομοϊδεάτες του Τζορτζ Οργουελ, Αντρέ Μαλρό, Βίκτωρ Σερζ– σε μια εποχή έντονων ιδεολογικών συγκρούσεων, όπου η καταγγελία των εγκλημάτων του σταλινισμού ή ακόμη και μια απλή αναφορά στα σοβιετικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, εθεωρείτο από τους περισσότερους Δυτικοευρωπαίους συγγραφείς «μαύρη προπαγάνδα», «συκοφάντηση της πατρίδας του σοσιαλισμού» ή, στην καλύτερη περίπτωση, «φληναφήματα των Αμερικανών».
Η ιδεολογική κυριαρχία της Αριστεράς στον χώρο της διανόησης δεν θα βοηθήσει να ακουστούν τη δεκαετία του ’50 οι «αιρετικές φωνές» των πρώην συντρόφων, που αντιτάσσονται σθεναρά στη μακιαβελική λογική ότι «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα». Θα χρειαστεί να περάσουν πολλά χρόνια, να εκδοθούν εκατοντάδες μαρτυρίες, να καταρρεύσει η ΕΣΣΔ και να ανοίξουν τα μυστικά της αρχεία, για να δικαιωθεί στη συνείδηση εκατομμυρίων αναγνωστών ο τολμηρός και συνάμα μοναχικός αγώνας του Μάνες Σπέρμπερ και των διορατικών συνοδοιπόρων του.