ΤΖΟΝ ΓΟΥΙΛΙΑΜΣ
Ο Στόουνερ
μτφρ.: Αθηνά Δημητριάδου
εκδ. Gutenberg, σελ. 410
Τα σημαντικότερα βιβλία δεν είναι αυτά που διαβάζουμε απνευστί κι ύστερα τα λησμονούμε για να στραφούμε απερίσπαστοι στις επόμενες αναγνωστικές εμπειρίες, αλλά αυτά που τα σκεφτόμαστε για αρκετό καιρό αφότου διαβάσαμε την τελευταία τους αράδα, που δουλεύουν αργά, βασανιστικά μέσα μας, έρχονται και ξαναέρχονται στο μυαλό μας και ουσιαστικά οι χάρτινοι ήρωές τους δεν μας εγκαταλείπουν ποτέ.
Ενα τέτοιο βιβλίο, που δεν φεύγει εύκολα από τη μνήμη, είναι και το μυθιστόρημα «Ο Στόουνερ», του Αμερικανού συγγραφέα και καθηγητή λογοτεχνίας Τζον Γουίλιαμς (1922-1994). Ενα αδικημένο, μάλλον, έργο, του έτσι κι αλλιώς ολιγογράφου Γουίλιαμς (τέσσερα μονάχα μυθιστορήματα στο ενεργητικό του), που είδε το φως της δημοσιότητας το 1964, αγνοήθηκε από τους περισσότερους κριτικούς και πέρασε γρήγορα στα «πίσω ράφια» των βιβλιοθηκών.
Ισως, γιατί η κυκλοφορία του συνέπεσε τότε, με το πέρασμα της λογοτεχνίας από το μοντέρνο στο μεταμοντέρνο, από τις σαρωτικές, «μοδάτες» εμφανίσεις του nouveau roman, στο λατινοαμερικάνικο «μπουμ» του «Μαγικού ρεαλισμού». Απέναντί τους, το σχολαστικά ρεαλιστικό μυθιστόρημα του Αμερικανού συγγραφέα, με την κλασική και συνάμα πληθωρική δομή του, δεν είχε καμιά τύχη.
Τα καλά βιβλία, όμως, δεν χάνονται. Αναδύονται ξανά μπροστά μας, όπως τα υποβρύχια στην απέραντη θάλασσα, για να θυμηθούμε μια εύστοχη παρομοίωση του Οδ. Ελύτη. Η τελευταία κυκλοφορία του «Στόουνερ», το 2012 στις ΗΠΑ, γνώρισε απρόσμενη επιτυχία και συνοδεύτηκε από μια, εκ νέου, ανάγνωση ολόκληρου του πεζογραφικού έργου του Γουίλιαμς.
Campus novel
Τι ακριβώς είναι «Ο Στόουνερ»; Σαν υπόθεση κάτι που θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε «campus novel», καθώς, εκ πρώτης όψεως, διαδραματίζεται στην αυλή και τα ενδότερα ενός τυπικού αμερικανικού πανεπιστημίου, περιγράφοντας τις αντιθέσεις και τους ανταγωνισμούς της πανεπιστημιακής ζωής, το πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Ακολουθώντας την πορεία του κεντρικού ήρωα, από τη γέννησή του σε μια φτωχή, αγροτική οικογένεια ώς και τον θάνατό του από καρκίνο, μετά την τιμητική συνταξιοδότηση, ο συγγραφέας δεν πρωτοτυπεί ούτε εντυπωσιάζει με το θέμα του και την πλοκή που προκρίνει.
Το βιβλίο σε κερδίζει σταδιακά, «ύπουλα» αν μου επιτρέπεται να πω, γιατί ο αγώνας του αγροτόπαιδου να κερδίσει τη γνώση, να αδράξει το ζωντανό σώμα της λογοτεχνίας και να μεταφερθεί κάπου αλλού, να αναβαθμιστεί, να αλλάξει κοινωνική τάξη ή προορισμό, είναι κάτι παραπάνω από συγκινητικός και η δεξιοτεχνία του συγγραφέα τον αποδίδει με το κατάλληλο γλωσσικό ύφος. Και βέβαια, μας συγκινούν ακόμη περισσότερο τα εμπόδια που αντιμετωπίζει ως καθηγητής πια: Εναν κακομαθημένο φοιτητή που τον συκοφαντεί, έναν κακότροπο συνάδελφο που τον παραγκωνίζει, μια απελπιστικά ανεπαρκή σύζυγο που γρήγορα μετατρέπεται στον χειρότερο εχθρό του. Κι ακόμη τη ρουτίνα των μαθημάτων που διασαλεύεται μονάχα όταν ξεσπά η οικονομική κρίση το 1929. Μοναδική παρηγοριά του, ο παράνομος ερωτικός δεσμός με μια μεταπτυχιακή φοιτήτρια, που κι αυτός διαλύεται όταν το συντηρητικό πανεπιστημιακό κατεστημένο αρχίζει να τον σχολιάζει αρνητικά.
Είναι όμως όλα αυτά αρκετά για να εξηγήσουν τη θετική επανεκτίμηση του «Στόουνερ»; Κατά τη γνώμη μου όχι, αν δεν λάβουμε υπόψη μας ποιος είναι και τι ενδόμυχα θέλει ο καθηγητής Στόουνερ, την υπαρξιακή αγωνία του, τα όνειρά του ως άνδρα, πατέρα, δάσκαλο, τους ρόλους που επωμίζεται και την ταυτότητα της αγροτικής καταγωγής του. Κάποιοι έγραψαν ότι η συγκλονιστική μορφή του –συγγενής των μεγάλων ηρώων του Ντοστογιέφσκι– είναι μια εξέλιξη του κατατονικού γραφέα Μπάρτλμπι, όπως την έπλασε ο Χέρμαν Μέλβιλ. Αλλά αν υιοθετήσουμε την οπτική τους, αγνοούμε την κοινωνική πραγματικότητα που «γέννησε» τον ήρωά μας, και αυτή δεν είναι άλλη από τον αμερικανικό μεσοπόλεμο, τα χρόνια της οικονομικής άνθησης και της αιφνίδιας καταστροφής. Γι’ αυτό και υποστηρίζω όσους ταυτίζουν τον Στόουνερ με τον «Μεγάλο Γκάτσμπι» του Σκοτ Φιτζέραλντ, τον ήρωα που βιώνει το τέλος του αμερικανικού ονείρου και παραδίδεται στην άβυσσο, δίχως να αντισταθεί, χωρίς καμιά αυταπάτη για την ερωτική και επαγγελματική επιτυχία, βέβαιος πια πως οι άνθρωποι ζουν και φεύγουν ηττημένοι.