Η υπεριώδης ηλιακή ακτινοβολία (UV) αποτελεί ένα μικρό μέρος του φάσματος της ηλιακής ακτινοβολίας που φθάνει στο έδαφος της Γης. Παρά τη μικρή της ένταση, η υπεριώδης ακτινοβολία μπορεί να προκαλέσει σημαντικά προβλήματα στον άνθρωπο, όταν αυτός εκτίθεται παρατεταμένα στον ήλιο. Η πλέον συνηθισμένη, ήπιας μορφής, επίπτωση είναι το κοκκίνισμα του δέρματος. Ομως η υπερβολική και για σειρά ετών έκθεση μπορεί να οδηγήσει σε πιο σοβαρές βλάβες, όπως π.χ. σε γήρανση του δέρματος, καταρράκτη των ματιών, εξασθένηση του ανοσοποιητικού συστήματος, υπό προϋποθέσεις δε, ακόμη και σε ορισμένες μορφές καρκίνου του δέρματος.
Ο χρόνος έκθεσης μέσα στον οποίο η υπεριώδης ακτινοβολία μπορεί να προκαλέσει τα προβλήματα αυτά διαφέρει από άτομο σε άτομο και εξαρτάται από τον τύπο του δέρματος ή του οργανισμού γενικότερα, αλλά και από διάφορους παράγοντες, οι σημαντικότεροι των οποίων είναι:
ΤΟ ΟΖΟΝ: Η υπεριώδης ηλιακή ακτινοβολία απορροφάται ισχυρά από το όζον που βρίσκεται στα ανώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας (στρατόσφαιρα). Η ελάττωση της περιεκτικότητας της στρατόσφαιρας σε όζον έχει αποτέλεσμα την αύξηση της υπεριώδους ακτινοβολίας στο έδαφος και αντίστροφα.
ΤΑ ΣΥΝΝΕΦΑ: Η υπεριώδης ακτινοβολία είναι εντονότερη όταν δεν υπάρχουν σύννεφα. Τα σύννεφα γενικά εξασθενίζουν την ηλιακή ακτινοβολία, αλλά το πόσο αποτελεσματικά συμβαίνει αυτό εξαρτάται από το πάχος και τον τύπο των νεφών. Αραιά ή διασκορπισμένα σύννεφα έχουν πολύ μικρή επίπτωση (περίπου 10%), ενώ τα χαμηλά και μαύρα σύννεφα προκαλούν σημαντική εξασθένηση (μέχρι και 80%). Υπό ορισμένες συνθήκες και για πολύ μικρές περιόδους μεμονωμένα και λαμπερά σύννεφα μπορούν να οδηγήσουν σε μικρή αύξηση της ακτινοβολίας. Οταν ο ηλιακός δίσκος είναι ορατός, τότε η εξασθένηση της υπεριώδους από τα σύννεφα είναι σχεδόν αμελητέα.
Το υψόμετρο: Η υπεριώδης ακτινοβολία γίνεται ισχυρότερη όσο απομακρυνόμαστε κατακόρυφα από την επιφάνεια της θάλασσας, επειδή η ποσότητα των συστατικών της ατμόσφαιρας που την απορροφούν ελαττώνεται με το ύψος. Μετρήσεις έδειξαν ότι η υπεριώδης ακτινοβολία αυξάνεται κατά περίπου 10% κάθε 1.000 μέτρα από το έδαφος.
Ανακλάσεις: Ενα αντικείμενο ή ένα άτομο δέχεται ακτινοβολία απευθείας από τον ήλιο και από τον ουρανό, αλλά και από ανακλάσεις στο έδαφος. Το ποσοστό της ανακλώμενης ακτινοβολίας εξαρτάται από το είδος της επιφάνειας του εδάφους. Τα δένδρα, το γρασίδι, το χώμα και το νερό ανακλούν λιγότερο από το 10% της υπεριώδους ακτινοβολίας, σε αντίθεση με το φρέσκο χιόνι το οποίο ανακλά μέχρι και το 80% ή την στεγνή άμμο που ανακλά περίπου το 20% της ηλιακής ακτινοβολίας. Εξαιτίας των ανακλάσεων, άτομα που βρίσκονται σε χιονισμένες περιοχές ή σε αμμώδεις παραλίες, δέχονται περισσότερη ηλιακή ακτινοβολία.
Το νερό: Περίπου το 95% της υπεριώδους ακτινοβολίας διαπερνά το νερό (π.χ. στη θάλασσα) και το 50% διεισδύει σε βάθος περίπου 3 μέτρων. Οταν λοιπόν κολυμπάμε το σώμα μας βρίσκεται μόλις λίγα εκατοστά κάτω από την επιφάνεια του νερού και κατά συνέπεια δεν προστατεύεται από την υπεριώδη ακτινοβολία.
Η κλίση των ηλιακών ακτίνων: Σε μια ανέφελη μέρα, η υπεριώδης ακτινοβολία είναι ισχυρότερη κατά τις μεσημεριανές από ό,τι κατά τις πρωινές ή απογευματινές ώρες. Οσο πιο ψηλά βρίσκεται ο ήλιος στον ουρανό, τόσο πιο έντονη είναι η ακτινοβολία (μικρότερη κλίση των ηλιακών ακτίνων). Γι’ αυτόν τον λόγο το καλοκαίρι έχουμε εντονότερη ακτινοβολία από ό,τι τον χειμώνα.
Δείκτης UV (UV Ιndex)
Ο Δείκτης UV (Ultra – Violet = Υπέρ Ιώδης) είναι ένα μέγεθος, το οποίο καθιερώθηκε διεθνώς ως ένα απλό μέσο έκφρασης της επικινδυνότητας της ηλιακής υπεριώδους ακτινοβολίας, όπως π.χ. εκφράζει η θερμοκρασία το πόσο ζεστή ή κρύα είναι η ατμόσφαιρα. Πραγματικές τιμές του Δείκτη UV, αλλά και προβλέψεις για την επόμενη ημέρα, ανακοινώνονται από τα μέσα ενημέρωσης και από το Διαδίκτυο σχεδόν σε όλες τις χώρες, όπως και στην Ελλάδα (http://lap.physics.auth.gr/uvindex). Υπό φυσιολογικές συνθήκες, η τιμή του Δείκτη UV στην Ελλάδα μπορεί να φτάσει μέχρι και 10 ή 11, τιμές που εκφράζουν εξαιρετικά δραστική ακτινοβολία και κατά συνέπεια την ανάγκη άμεσης προστασίας από τον ήλιο. Οσο ο ήλιος πλησιάζει στον ορίζοντα τόσο μικρότερες τιμές έχει ο Δείκτης UV και κατά συνέπεια τόσο μικρότερος είναι ο κίνδυνος από την υπεριώδη ακτινοβολία. Οσο μεγαλύτερος είναι ο Δείκτης UV τόσο πιο εύκολα και πιο σύντομα μπορούν να εμφανισθούν τα ανεπιθύμητα αποτελέσματα της υπεριώδους ακτινοβολίας.
Τέσσερις ομάδες
Η σημαντικότητα των βλαβερών επιδράσεων της υπεριώδους ηλιακής ακτινοβολίας εξαρτάται όχι μόνο από την ένταση της ακτινοβολίας που δέχεται ένα άτομο, αλλά και από τον βαθμό ευαισθησίας του. Το ανθρώπινο δέρμα κατατάσσεται σε τέσσερις κύριες ομάδες (πίνακας 1) ανάλογα με την ικανότητά του να μαυρίζει και με διάφορα εξωτερικά χαρακτηριστικά. Στην τελευταία στήλη του πίνακα παρατίθεται για κάθε τύπο δέρματος η δόση (σε J m-2) της ηλιακής ακτινοβολίας που είναι ικανή να προκαλέσει κοκκίνισμα στο δέρμα, γνωστή σαν MED (ελάχιστη δόση ερυθήματος). Από τον πίνακα 1 μπορεί ο καθένας να διαπιστώσει την κατηγορία του δέρματός του, ανάλογα με τον τρόπο που μαυρίζει και το χρώμα των ματιών και των μαλλιών.
Ο χρόνος εγκαύματος είναι το μέγιστο χρονικό διάστημα που μπορεί να παραμείνει ένα άτομο στον ήλιο (απροστάτευτο) χωρίς να προκληθεί έγκαυμα. Ο χρόνος αυτός μπορεί να υπολογιστεί για κάθε τύπο δέρματος από τον Δείκτη UV κατά τη δεδομένη στιγμή και την τιμή της ελάχιστης δόσης πρόκλησης ερυθήματος (MED) που χαρακτηρίζει τον κάθε τύπο δέρματος (Πίνακας 1). Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η τιμή του MED είναι ένας αριθμός που δεν μπορεί να καθοριστεί με μεγάλη ακρίβεια για κάθε τύπο δέρματος. Δερματολογικές μελέτες έδειξαν ότι για τον ίδιο τύπο δέρματος η τιμή του MED μπορεί να διαφέρει, ανάλογα με τη γεωγραφική προέλευση των ατόμων.
Πώς θα προστατευτείτε καλύτερα
Το δέρμα και τα μάτια είναι τα όργανα που υφίστανται τη μεγαλύτερη έκθεση στις υπεριώδεις ακτίνες του ήλιου. Αν και τα μαλλιά και τα νύχια είναι περισσότερο εκτεθειμένα, είναι λιγότερο σημαντικά από ιατρικής άποψης. Η έκθεση στην ηλιακή υπεριώδη ακτινοβολία μπορεί να καταλήξει σε άμεσα και σε χρόνια προβλήματα υγείας του δέρματος, των ματιών και του ανοσοποιητικού συστήματος. Τα άμεσα αποτελέσματα της έκθεσης στην υπεριώδη ακτινοβολία είναι η πρόκληση εγκαύματος στο δέρμα και φωτοκερατίτιδας στο μάτι. Χρόνια αποτελέσματα είναι ο καρκίνος και η πρόωρη γήρανση του δέρματος, ενώ στα χρόνια αποτελέσματα του ματιού περιλαμβάνονται ο καταρράκτης, το πτερύγιο και η κερατοπάθεια. Ενώ η υπεριώδης ακτινοβολία Β (UV-Β) προκαλεί έγκαυμα και διάφορες μορφές καρκίνου του δέρματος, η υπεριώδης ακτινοβολία Α (UV-Α) επιδρά στον υποδόριο ιστό και μπορεί να αλλάξει τη δομή του κολλαγόνου και των ινών ελαστίνης του δέρματος, επιταχύνοντας έτσι τη γήρανσή του. Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι το δέρμα έχει την ικανότητα να αφομοιώσει την υπεριώδη ακτινοβολία παράγοντας μελανίνη (μαύρισμα), η οποία προστατεύει από την έκθεση στην UV ακτινοβολία. Το ανθρώπινο μάτι όμως δεν έχει τέτοια ικανότητα.
Για το δέρμα
Τα ρούχα παρέχουν την πλέον αποτελεσματική προστασία του δέρματος. Τα μέρη του σώματος που δεν προστατεύονται από ρούχα, πρέπει να προστατεύονται από αντηλιακό που να περιέχει φίλτρα ακτινοβολίας UV-Β και UV-Α. Κατά τις πρώτες εκθέσεις στον ήλιο συνιστάται αντηλιακό με δείκτη προστασίας περίπου 15 για τους ενήλικες και περίπου 20 για τα παιδιά. Ειδική μέριμνα πρέπει να λαμβάνεται για τα βρέφη και τα μικρά παιδιά. Ας σημειωθεί ότι το προστατευτικό αποτέλεσμα των αντηλιακών εξαρτάται όχι μόνο από την ποιότητα του αντηλιακού αλλά και από τη σωστή επάλειψή του στο δέρμα. Για το σώμα των ενηλίκων η σωστή ποσότητα του αντηλιακού είναι περίπου 30-40 gr (δηλαδή μια γεμάτη παλάμη!), ώστε να επιτυγχάνεται το αποτέλεσμα το οποίο καθορίζει ο δείκτης προστασίας του αντηλιακού. Πρέπει να εφαρμόζεται καλά πριν από την έκθεση στον ήλιο και να επαναλαμβάνεται μετά την κολύμβηση. Αν τα αντηλιακά χρησιμοποιηθούν σωστά μπορούν να προστατεύσουν από εγκαύματα, καρκίνο και πρόωρη γήρανση του δέρματος.
Αντηλιακά
Ο δείκτης προστασίας ενός αντηλιακού καθορίζει πόσο περισσότερο μπορούμε να παραμείνουμε στον ήλιο με τη χρήση αντηλιακού χωρίς να πάθουμε έγκαυμα. Για παράδειγμα, αν ο χρόνος που απαιτείται για την πρόκληση εγκαύματος από τον ήλιο είναι 30 λεπτά και χρησιμοποιήσουμε αντηλιακό με δείκτη προστασίας 8, μπορούμε να μείνουμε στον ήλιο 4 ώρες χωρίς να πάθουμε έγκαυμα. Είναι σημαντικό να διευκρινιστεί ότι εφαρμόζοντας το ίδιο αντηλιακό αρκετές φορές στη σειρά δεν επιμηκύνουμε τον ασφαλή χρόνο έκθεσης. Ο μόνος τρόπος να εξασφαλίσουμε επιπλέον προστασία είναι να χρησιμοποιήσουμε αντηλιακό με υψηλότερο δείκτη προστασίας. Επίσης το αντηλιακό που χρησιμοποιούμε δεν μας προστατεύει την επόμενη μέρα. Τέλος, σημαντικό ρόλο παίζει στην προστασία η ποσότητα του αντηλιακού. Ο δείκτης προστασίας έχει καθοριστεί με βάση μια συγκεκριμένη ποσότητα, η οποία είναι σαφώς μεγαλύτερη από αυτή που συνήθως χρησιμοποιούμε.
Πρέπει να είμαστε ενήμεροι ότι υπάρχουν διαφορετικοί ορισμοί των δεικτών προστασίας των αντηλιακών. Τα προϊόντα της Ευρωπαϊκής Ενωσης χρησιμοποιούν το σύστημα COLIPA, ενώ οι ΗΠΑ το σύστημα FDA. Τα δύο συστήματα δεν είναι συγκρίσιμα αλλά σε γενικές γραμμές το FDA επιτρέπει πολύ υψηλότερους βαθμούς προστασίας από ό,τι το σύστημα CΟLΙΡΑ.
Τέλος θα πρέπει να γνωρίζουμε ότι η χρήση κάποιων ουσιών στο δέρμα (π.χ. «psoralens», «porohyrens», «coal tar» αντιβιοτικά ή διάφορα αντι-φλεγμονώδη, αντι-μικροβιακά, αρώματα, φυτικά προϊόντα κ.λπ.) είναι πιθανόν να μεταβάλλουν την αποτελεσματικότητα των αντηλιακών. Αποτέλεσμα είναι η πιθανή πρόκληση εγκαύματος ακόμη και για μικρότερες δόσεις της υπεριώδους ακτινοβολίας (μικρότερες τιμές του Δείκτη UV).
Για τα μάτια
Τα μάτια μπορούν να προστατευτούν με γυαλιά που περιέχουν φίλτρα για την UV-Β και την UV-Α ακτινοβολία. Η χρήση γυαλιών είναι ιδιαίτερα σημαντική για τα παιδιά, επειδή η διαπερατότητα της υπεριώδους ακτινοβολίας μέσα από το μάτι είναι υψηλότερη στα παιδιά από ό,τι στους ενήλικες. Είναι λογικό λοιπόν να χρησιμοποιούνται γυαλιά με προστατευτικά φίλτρα υπεριώδους ακτινοβολίας.