Η καταστροφή από τις πρόσφατες πυρκαγιές έδωσε μια δραματική και απόλυτα αναμενόμενη ακτινογραφία των προβλημάτων της χώρας μας. Η έλλειψη πολεοδομικού σχεδιασμού και οι αυθαιρεσίες που έκαναν αδύνατη τη διαφυγή στη θάλασσα, η πλημμελέστατη προετοιμασία αντιπυρικής προστασίας πριν από το καλοκαίρι, τα περιορισμένα μέσα πυρόσβεσης, η σχεδόν καθολική απουσία σχεδίων εκκένωσης οικισμών με μέγιστο δείκτη επικινδυνότητας, αλλά και η εντυπωσιακή απουσία σαφούς καθοδήγησης και σχεδίου κατά τη διάρκεια της πυρκαγιάς στοίχισαν τη ζωή σε περισσότερους συνανθρώπους μας απ’ όσους χάθηκαν στο Λονδίνο σε όλες τις τρομοκρατικές επιθέσεις μαζί.
Οι αντιδράσεις ήταν, δυστυχώς, οι αναμενόμενες: Η αναφορά από την κυβέρνηση σε ακραίες καιρικές συνθήκες, σε ασύμμετρες απειλές, σε κακόβουλα στοιχεία, σε χθόνια σχέδια ή ακόμη και η επίκληση θείας Δίκης από τον Καλαβρύτων Αμβρόσιο έδωσαν το τριτοκοσμικό τους στίγμα. Ο πρωθυπουργός έσπευσε να δείξει ότι «κάτι κάνει» σε νυχτερινή σύσκεψη, ως εάν θα μπορούσε ποτέ το μαγικό άγγιγμα ενός πολιτικού άρχοντα να βοηθήσει, και ακούστηκαν οι αναμενόμενες κενές υποσχέσεις ότι «τίποτε δεν θα ξεχαστεί» και ότι θα «αποδοθεί δικαιοσύνη». Η Ιστορία, δυστυχώς, μας διδάσκει ότι αυτό είναι απίθανο να γίνει, αν δεν μπορέσουμε να πάρουμε την αναίτια θυσία των συνανθρώπων μας ως αφορμή για να ξαναδούμε το πώς λειτουργεί το κράτος.
Προφανώς, επικίνδυνες φωτιές γίνονται όταν συντρέχουν έκτακτες καιρικές συνθήκες. Αυτές, όμως, από μόνες τους δεν ευθύνονται ούτε για την έκταση που λαμβάνουν οι φωτιές, ούτε για το αλόγιστο και βαρύ κόστος σε ανθρώπινες ζωές. Τι φταίει, και, κυρίως, τι μπορούμε να αλλάξουμε για να μην επαναληφθούν τέτοιες δραματικές συνθήκες; Μέσα στις επόμενες ημέρες και εβδομάδες, θα αρχίσουμε να έχουμε πληρέστερα στοιχεία, και θα πρέπει να απαιτηθεί μια ενδελεχής και ανεξάρτητη ανάλυση του τις πταίει, όχι μόνο για να υπάρξει κάθαρση για τη μεγαλύτερη ευρωπαϊκή καταστροφή από πυρκαγιά της τελευταίας εξηκονταετίας, αλλά και για να υπάρξει λύση. Στην αναμονή μιας σοβαρής, και όχι κομματικοποιημένης ανάλυσης, υπάρχουν ήδη αρκετά ψήγματα για να προχωρήσουμε σε μια αρχική εκτίμηση.
Πρώτον, το γεγονός και ότι μετά την κατακραυγή, μόνο μια παραίτηση (του κ. Τόσκα) υποβλήθηκε με καθυστέρηση τριών ημερών για το θεαθήναι, χωρίς την αναμενόμενη σειρά παραιτήσεων τόσο αξιωματικών όσο και κρατικών και πολιτικών λειτουργών, καταδεικνύει την απεμπόληση κάθε έννοιας ευθύνης και αρμοδιότητας από όσους έχουν αξιώματα. Δήμαρχοι όπως ο κ. Ψινάκης, που ανερυθρίαστα δηλώνει ότι «δεν υπάρχει σχέδιο εκκένωσης με 8 μποφόρ», θα έπρεπε να έχουν εξοβελιστεί ως εγκληματικά υπεύθυνοι, ενώ εύσημα θα πρέπει να δοθούν σε όσους οργάνωσαν έγκαιρες εκκενώσεις (π.χ. κατασκηνώσεων). Η δικαιολογία Δούρου-Σπίρτζη ότι η αυθαίρετη δόμηση ευθύνεται για τους θανάτους είναι παιδιάστικη, μιας και τα σχέδια εκκένωσης και η παροχή πιστώσεων γίνονται με δεδομένες τις παραμέτρους (ή αντιμετωπίζεται η αυθαιρεσία πριν από το καλοκαίρι). Ευθύνες υπάρχουν εκ των πραγμάτων και στην Πυροσβεστική, η οποία έχει τόσο συντονιστικό όσο και επιτελικό ρόλο. Το πρόβλημα εδώ δεν βρίσκεται στην αυτοθυσία των μόνιμων και εποχικών πυροσβεστών που με κίνδυνο της ζωής τους προσπαθούν να βοηθήσουν. Υπάρχει, όμως, στην ηγεσία της Πυροσβεστικής, η οποία (σε συνεννόηση με τις δημοτικές αρχές) έχει την ευθύνη για την απόφαση εκκένωσης και τη χρήση του 112, των SMS, της ομάδας «Ηφαιστος». Η δυσκολία της πυρκαγιάς δεν δικαιολογεί το χάος και την ήδη διαφαινόμενη ασυνεννοησία και αδράνεια που κόστισε δεκάδες ζωές. Το βαθύτερο πρόβλημα είναι ότι τόσο οι ανώτατοι αξιωματικοί όσο και η δημοτικοί άρχοντες, οι πολιτικοί και κρατικοί λειτουργοί, όχι μόνο φαίνεται να μην αντιλαμβάνονται το βάρος της θέσεώς τους, αλλά και να μην έχουν την αναγκαία ευθιξία. Αυτό μας υπενθυμίζει ότι ακρογωνιαίος λίθος της κατάλυσης της κρατικής μηχανής είναι η έλλειψη απόδοσης ευθυνών, είτε αυτή λέγεται αξιολόγηση, είτε διαφάνεια, είτε λογοδοσία.
Δεύτερον, πέρα από τις ευθύνες συγκεκριμένων προσώπων, υπάρχει μία ακόμη σημαντικότερη αλλά πιο διαχυμένη σειρά ευθυνών ως προς τις ίδιες τις κρατικές δομές. Στο 83σέλιδο σχετικό σχέδιο της Γενικής Γραμματείας Προστασίας του Πολίτη της 25/5/2018 αναφέρονται 42 κρατικοί και άλλοι οργανισμοί που εμπλέκονται στην Πυροπροστασία, και γίνεται αναφορά σε 127 διατάγματα που αποτυπώνουν το ρυθμιστικό πλαίσιο. Διαβάζοντας κανείς το κείμενο, βλέπει τα προβλήματα επικάλυψης αρμοδιοτήτων, ασάφειες ως προς το ποιος, τελικά, έχει την ευθύνη σε κρίσιμες στιγμές στις οποίες δεν είναι και τόσο εύκολη η σύγκληση «συντονιστικών οργάνων», και κυρίως βλέπει ότι παρότι προβλέπονται ασκήσεις και διαρκής παρακολούθηση, αυτές επαφίενται στη διακριτική ευχέρεια των καθ’ ύλην αρμοδίων. Η έμφαση είναι σε διαδικαστικά, και όχι πρακτικά ζητήματα, χωρίς την υποχρέωση για πραγματικές προσομοιώσεις αντιμετώπισης πυρκαγιών. Ετσι μπορούν οι εκάστοτε (μερικώς) υπεύθυνοι να κατηγορούν αλλήλους, και όλοι να κατηγορούν το ρυθμιστικό πλαίσιο.
Εδώ, λοιπόν, βρίσκεται ο άλλος μεγάλος υπαίτιος της καταστροφής: Το βόλεμα όλων των κομμάτων και της ίδιας της κρατικής μηχανής σε έναν κυκεώνα τυπολατρίας και αδράνειας. Η ειρωνεία είναι ότι η αντιμετώπιση αυτών ακριβώς των παθογενειών της δημόσιας διοίκησης αποτελεί μία από τις σημαντικότερες μνημονιακές μας καθυστερήσεις, από την εποχή Σαμαρά μέχρι και σήμερα. Οσες μεταρρυθμίσεις στόχευσαν στην εξορθολογίκευση του κράτους (από το ψηφιακό οργανόγραμμα μέχρι την αξιολόγηση) ευνουχίστηκαν από τις πολιτικές ηγεσίες, καθώς κανείς δεν έχει τολμήσει να αντιμετωπίσει την πραγματική αιτία των ελληνικών κακοδαιμονιών: τη δομή και τη διάρθρωση του κράτους, που κακοδιαχειρίζεται τους λιγοστούς πόρους και, δυστυχώς, ευθύνεται και για αδικοχαμένες ζωές.
Στον απόηχο της σπαρακτικής τραγωδίας, οφείλουμε στην τιμή των συνανθρώπων μας που άδικα έχασαν την ζωή τους να υπερβούμε την αναζήτηση «πολιτικών ευθυνών». Θα πρέπει να κρίνουμε αδέκαστα όσους εμπλέκονται, να φροντίσουμε να έχουμε κατάλληλους ανθρώπους στις κατάλληλες θέσεις (απολύοντας και προσλαμβάνοντας αναλόγως), και, κυρίως, να πιέσουμε να δημιουργηθούν δομές στις οποίες ο χώρος ευθύνης θα είναι σαφής, και στις οποίες οι υπεύθυνοι θα μπορούν να είναι γνωστοί και συγκεκριμένοι, για να μπορούν να λογοδοτήσουν ή να επαινεθούν. Οφείλουμε στους νεκρούς μας να αρχίσουμε να ξαναχτίζουμε το Δημόσιο, αυτό το δυσλειτουργικό τέρας, απ’ την αρχή, με τη μεγαλύτερη δυνατή πολιτική συναίνεση.
* Ο κ. Μιχαήλ Γ. Ιακωβίδης κατέχει την έδρα Επιχειρηματικότητας και Καινοτομίας Sir Donald Gordon στο London Business School και είναι Visiting Scholar στη New York Fed.