Κ. Γ. Κασίνης
Ονολογικές μεταμορφώσεις. Πρόσωπα και προσωπεία της ελληνικής σάτιρας
εκδ. Χατζηνικολή
σελ 222
Ο ι «Ονολογικές μεταμορφώσεις» του Κ. Γ. Κασίνη ανήκουν σε εκείνη την κατηγορία των βιβλίων, όπου το ενδιαφέρον δεν εστιάζεται σε μία μόνο περιοχή. Αν και η θεματολογία του περιστρέφεται γύρω από τη φυσιογνωμία ενός από τα πλέον προσφιλή τετράποδα της ευρωπαϊκής και δη της ελληνικής λογοτεχνίας, οι εστιάσεις που μπορεί να κάνει ο προσεκτικός αναγνώστης είναι πολλές και ποικίλες. Αλλωστε, το εκτενές επίμετρο κειμένων (που περιλαμβάνει τους αισώπειους μύθους, το «Λούκιος ή όνος» του Λουκιανού, το «Συναξάριον του τιμημένου γαϊδάρου», αλλά και αποσπάσματα κειμένων από τον Ιωάννη Βηλαρά, τον Ανδρέα Λασκαράτο, τον Εμμανουήλ Ροΐδη, τον Μ. Χουρμούζη κ.ά.) δεν λειτουργεί μόνο ως απάνθισμα των σκέψεων του συγγραφέα, αλλά και ως μια πρόκληση προς τον αναγνώστη να περιπλανηθεί στα ονολογικά τοπία, βρίσκοντας διαφορετικά ενδιαφέροντα κάθε φορά.
Μια πρώτη εστίαση είναι η φιλολογική. Μπορεί να παρακολουθήσει κανείς τα διαφορετικά λογοτεχνικά είδη, από εποχή σε εποχή, να χρησιμοποιούν την ονολογική μεταμόρφωση για διδακτικούς ή σατιρικούς στόχους. Από τους ινδικούς απολόγους και τον Αίσωπο μέχρι τον Friedrich Drrenmatt και τον Ιάκωβο Καμπανέλλη, η παρουσία του όνου γίνεται καταλυτική όταν ο συγγραφέας θέλει να σατιρίσει τη δικαιοσύνη των ισχυρών, την ιδιωτεία, τη μωρία, την ανερμάτιστη φιλοδοξία, την υποκρισία, την απιστία ή να φρονηματίσει με στόχο τον ενάρετο βίο. Γι’ αυτό και είναι εύλογο να ακούμε πίσω από τους ογκηθμούς του όνου τη φωνή του συγγραφέα, την ηθική συνείδηση της κοινωνίας του – όπως θέλει ο Λασκαράτος.
Θεατρολογική εστίαση
Μια δεύτερη εστίαση είναι η θεατρολογική. Ορισμένες αναφορές στον τομέα αυτόν είναι αυτονόητες: η «γιορτή του Ονου» στον ευρωπαϊκό 16ο αιώνα, κατά την οποία εισάγονται στις λειτουργικές τελετές γονιμικά δρώμενα και θεατρικά στοιχεία ή τα αφομοιωμένα υπολείμματα καθαρκτικών τελετών και άλλων λαϊκών δρωμένων κατά τη διάρκεια του θερινού ηλιοστασίου στο σαιξπηρικό «Ονειρο καλοκαιρινής νύχτας». Ο μεταμορφωμένος όνος αφαιρεί τα προσωπεία των κοινωνικών συμβάσεων: καταρρίπτει τις σεμνότυφες συμπεριφορές, αποκαλύπτει την υποκρισία και τη σκληρότητα των ανθρώπων, ελέγχει τα κατά συνθήκη ψεύδη μιας κοινωνίας, που, μπροστά στο άκακο τετράποδο, δεν ξέρει να κρύβεται. Η μεταμόρφωση λειτουργεί εδώ ως τέχνασμα παρακολούθησης, ως κρυφάκουσμα και κρυφοκοίταγμα σε κάτι που δεν πρέπει να μαθευτεί, με αποτέλεσμα να προκαλείται έντονη δραματική ειρωνεία. Ο όνος θυμίζει, λοιπόν, τον ρόλο πολλών προσώπων της κλασικίζουσας δραματουργίας, αλλά και της νεότερης κωμωδίας. Η καρναβαλική πλευρά του ζωόμορφου ανθρώπου ή του εξανθρωπισμένου ζώου είναι μία άλλη όψη της «θεατρικότητας» που χαρακτηρίζει τα περισσότερα από τα ονολογικά κείμενα. Η μπαχτινική θεωρία της καρναβαλικής αντιστροφής του κόσμου και υπονόμευσης της προδηλότητάς του μπορεί εδώ να λειτουργήσει αποκαλυπτικά ως προς την «εκμετάλλευση» των κειμένων με δραματοποιήσεις και θεατρικές παραστάσεις.
Η τρίτη και πιο γενική εστίαση είναι η ανθρωπολογική, στην ευρύτερη έννοια του όρου. Γιατί ο όνος να εμφανίζεται τόσο συχνά στο λογοτεχνικό προσκήνιο. Τι πραγματικά συμβαίνει όταν ένας άνθρωπος μεταμορφώνεται σε γάιδαρο ή όταν ένας γάιδαρος αποκτά ανθρώπινα χαρακτηριστικά; Σε τι ανάγονται αυτές οι μεταμορφώσεις; Με βάση την αριστοτελική τοποθέτηση του ανθρώπινου όντος μεταξύ κτήνους και δαίμονα, ο μεταμορφωμένος σε ζώο άνθρωπος μοιάζει να υποβαθμίζεται οντολογικά, να εκπίπτει στην κλίμακα των όντων. Επειδή όμως διατηρεί σχεδόν πάντα τη συνείδηση της έκπτωσης αυτής, διατηρεί επίσης τη στοιχειώδη ανθρώπινη ιδιότητά του. Εχουμε επομένως μια άλλοτε γκροτέσκα, άλλοτε κωμική και σατιρική, πάντα όμως συναρπαστική μορφή, η οποία δεν είναι αμιγώς ούτε ανθρώπινη ούτε κτηνώδης, αλλά υβριδική, μεταιχμιακή, διαβατική.
Οριακές καταστάσεις
Ο ζωόμορφος άνθρωπος και ο ανθρωπίνως σκεπτόμενος όνος, υπό το πρίσμα αυτό, και μέσα σε μια αμφίδρομη διαδικασία αποκτήνωσης και εξανθρωπισμού, αποκτούν μια καίρια συμβολική διάσταση, η οποία υπερβαίνει τους επιμέρους «συμβολισμούς» της δύναμης και της εγκαρτέρησης, της αφοσίωσης, της ερωτικής κρατερότητας ή της σωματικής αλκής. Στη διάσταση αυτή, το σύμβολο του όνου ενσωματώνει, συμπυκνώνει και εκφράζει παραστατικά εκείνες τις οριακές καταστάσεις, για τις οποίες μίλησε πρώτος ο Arnold vaGennep και χρησιμοποίησε ακολούθως ο Victor Turner για να περιγράψει το δικό του social drama, κατά τις οποίες ο άνθρωπος απομακρύνεται από το οικείο, πολιτισμένο περιβάλλον του, εισέρχεται σε έναν ανοίκειο και ζοφερό χώρο, όπου δοκιμάζεται ενίοτε σκληρά, έως ότου πλησιάσει και κατοικήσει έναν νέο και οικείο χώρο. Αυτός ο σκελετός του δρωμένου, που μας θυμίζει εύλογα τη δομή πολλών παραμυθιών, λαϊκών αφηγήσεων, αλλά και λόγιων έργων, θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι συμπυκνώνεται στη μορφή του μεταμορφωμένου σε όνο ανθρώπου, για να υπενθυμίσει τα όρια των δύο οντολογικών τάξεων, καθώς και τα ολισθηρά κατώφλια ανάμεσά τους.
* Ο κ. Γ. Π. Πεφάνης είναι λέκτωρ στο τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών.