ΝΤΑΝΙΕΛ ΚΟΕΝ
Η ευημερία του κακού
μετφρ: Τάσος Γιαννίτσης
εκδ. Πόλις, 2010, σελ. 337
Ο Ντανιέλ Κοέν είναι σήμερα καθηγητής των Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο Ρaris (Ρantheon-Sorbonne) και στην Ecole Νormale Superieure. Ο Κοέν είναι επίσης πρόεδρος του επιστημονικού συμβουλίου του Ιδρύματος Ζαν Ζορές, συνεργάτης του ΟΟΣΑ, τακτικός συνεργάτης της εφημερίδας «Le Μonde» και υποστηρικτής του Γαλλικού Σοσιαλιστικού Κόμματος.
Θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους Γάλλους οικονομολόγους και εκπρόσωπος μιας νέας αντίληψης για την οικονομική επιστήμη, σύμφωνα με την οποία αυτή δεν μπορεί να αναχθεί σε μαθηματικά και στατιστικά μοντέλα, αλλά χρειάζεται να «βυθιστεί» στην ιστορία και το πολιτικό περιβάλλον. Αυτό ακριβώς κάνει και στο παρουσιαζόμενο βιβλίο.
Ο συγγραφέας βυθίζεται στα νερά της παγκόσμιας οικονομικής ιστορίας για να ανασύρει από εκεί χρήσιμα συμπεράσματα για την πορεία των σημερινών κοινωνιών και αποδεικνύει την αλληλένδετη σχέση οικονομίας και πολιτικής. Σ’ αυτήν του την κατάδυση παρακολουθεί και καταγράφει με συναρπαστικό τρόπο την πορεία που ακολούθησαν οι κοινωνίες για να περάσουν από το αρχικό τους στάδιο του κυνηγιού και της τροφοσυλλογής σ’ αυτό του «κυνηγιού» της μεγέθυνσης και της ευημερίας.
Η κοινωνία του κυνηγιού έδωσε τη θέση της αρχικά σ’ αυτήν της μόνιμης εγκατάστασης και της γεωργίας, στην κοινωνία των φθινουσών αποδόσεων, στη μετατόπιση δηλαδή της αγροτικής παραγωγής σε όλο και λιγότερο εύφορα εδάφη σε συνδυασμό με τη δημογραφική ανάπτυξη. Αυτή η διαταραχή των δημογραφικών ισορροπιών επέτρεψε στον Μάλθους να υποστηρίξει πως ποτέ δεν μπορεί να υπάρξει ευημερία, αφού μόλις αυξάνεται το εισόδημα, αυξάνεται και ο πληθυσμός.
Η δυτική κοινωνία προετοιμάσθηκε κατάλληλα από τον 12ο ώς τον 18ο αιώνα με ένα πλήθος καινοτομιών και με ένα νέο όχημα το έθνος-κράτος για να εισέλθει στη βιομηχανική εποχή των σταθερών αποδόσεων. Γιατί όμως η Κίνα που επίσης γνώρισε τις καινοτομίες της Δύσης δεν έφθασε πρώτη στη βιομηχανική επανάσταση; Γιατί σ’ αυτήν δικαιώθηκε ο νόμος του Μάλθους. Νόμος που ακυρώθηκε στην Αγγλία και τη Δύση, όπου η δημογραφική ανάπτυξη συνδυάσθηκε και με αύξηση του εισοδήματος. Οι λόγοι που ακύρωσαν τον μαλθουσιανό νόμο εντοπίζονται στα αποθέματα του άνθρακα, στα αμερικανικά εδάφη και στους σκλάβους. Πραγματικά ήταν μια άδοξη ήττα για τον Μάλθους.
Από τη στιγμή που επικράτησε η βιομηχανική κοινωνία φαίνεται πως η πραγματικότητα της μεγέθυνσης δεν έχει όρια. Μπορεί όμως μια εκμεταλλευτική κοινωνία (όχι μόνο κατά Μαρξ) να μην έχει αναπτυξιακά όρια; Μπορεί μέχρι το σημείο που η τεχνολογική πρόοδος είναι δημιουργική. Μέχρι τότε η μεγέθυνση καλύπτει τις ανισότητες και την εκμετάλλευση. Οταν η τεχνολογία γίνει καταστροφική τότε η μεγέθυνση σταματά ή υποχωρεί και οι ισορροπίες διαλύονται. Αυτό συνέβη με τη μεγάλη κρίση του ’29. Η αρχική συρρίκνωση της κατανάλωσης των διαρκών αγαθών είχε ως συνέπεια τις τραπεζικές χρεοκοπίες, την πτώση του εμπορίου, του νομισματικού συστήματος. Ο δρόμος για την επιστροφή στη γεωργία ήταν κλειστός, ήταν όμως ανοικτός ο δρόμος για τη μείωση της μεγέθυνσης. Ολοι πλέον γνωρίζουν πως η μόνη λύση, που καθυστέρησε πολύ να εφαρμοσθεί, ήταν η κεϊνσιανή τόνωση της ζήτησης. Τόνωση που δημιούργησε το κράτος πρόνοιας και επέτρεψε την εμφάνιση της ένδοξης τριακονταετίας (1950-80).
Από τις αρχές όμως της δεκαετίας του ’80 η κεϊνσιανή αρχή της μακροοικονομικής ρύθμισης θεωρήθηκε ξεπερασμένη. Το κράτος θεωρήθηκε παράγοντας αρνητικός στην οικονομική μεγέθυνση. Επρεπε να συρρικνωθεί κυρίως το κοινωνικό κράτος. Ο δρόμος για την τέλεια αγορά ήταν ανοικτός. Η μεγέθυνση όμως δεν διήρκεσε όσο στη χρυσή τριακονταετία. Τότε εντοπίστηκε ένας ακόμη εχθρός. Ο πληθωρισμός. Οι επόμενες κινήσεις είναι μονεταριστικές. Η μείωση της προσφοράς χρήματος στις ΗΠΑ και η έκρηξη στην άνοδο των επιτοκίων μείωσαν δραστικά τον πληθωρισμό. Δεν ήρθε όμως η μεγέθυνση, αλλά η κατάρρευση των subprimes, η ύφεση και η ανεργία, ή με άλλα λόγια ο στασιμοπληθωρισμός. Ακραία έκφραση αυτής της εξέλιξης είναι η χρεοκοπημένη Ελλάδα.
Κεϊνσιανισμός
Καιρός να επιστρέψουμε στον κεϊνσιανισμό; Ναι υπό προϋποθέσεις, γράφει ο συγγραφέας. Ο σημερινός καπιταλισμός, τονίζει, είναι πολύ διαφορετικός απ’ αυτόν που υπήρξε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Δεν είναι πλέον ο καπιταλισμός της σταθερής απόδοσης, αλλά ο καπιταλισμός της άυλης παραγωγής. Σ’ αυτόν τον καπιταλισμό το κεφάλαιο δεν είναι οι μηχανές και η παράγουσα υπεραξία εργασία, εδώ κεντρικό ρόλο δεν έχει η επιχείρηση αλλά η αγορά και κυρίως η αγορά χρηματοοικονομικών προϊόντων. Το κεφάλαιο σήμερα (σύλληψη και διάθεση) καλύπτεται από ένα σύνολο άυλων προϊόντων (πληροφορίες, σύμβολα, λογισμικά). Εδώ, κυρίως στον κυβερνοχώρο, η εικόνα αντικαθιστά την πραγματικότητα.
Η τελευταία όμως κρίση των subprimes είναι η εκδίκηση του πραγματικού κόσμου επί του εικονικής υπεραξίας. Σ’ αυτήν την κρίση προστίθεται η ιλιγγιώδης ανεξέλεγκτη ανάπτυξη της Κίνας και της Ινδίας, η αδυναμία της Ευρώπης και η οικολογική καταστροφή.
Ενα μείγμα που θέτει εκ νέου το ερώτημα για τα όρια ενός συστήματος που δεν έχει πρόβλημα όσο μεγεθύνεται, αλλά παραλύει όταν η μεγέθυνση μειώνεται. Η ευημερία αποτελεί ένα ανέλπιστο δώρο, μόνο που χωρίς πραγματικά υλικά και ηθικά αντικρίσματα γίνεται ένα δώρο του κακού. Ο σημερινός καπιταλισμός παραλύει γιατί έχασε τους εξωτερικούς κριτές του. Ως τέτοιος ηθικός κριτής λειτουργεί το υπέροχο βιβλίο του Κοέν.
Η άψογη μετάφραση του καθηγητή Τάσου Γιαννίτση αποτελεί το δικό του δώρο στους αναγνώστες.