«Ούτε πάνω από 200 μέτρα πάνω από τα κεφάλια μας, δύο εχθρικά αεροπλάνα πετούν πέρα δώθε, παίρνοντας όλα τον χρόνο που χρειάζονται για να παρατηρήσουν το έδαφος από κάτω. Εμείς κάνουμε τους ψόφιους κοριούς, ξαπλωμένοι σε έναν ακατάστατο σωρό στον πάτο του χαρακώματος με τα αληθινά πτώματα από πάνω μας, με τα χέρια τεντωμένα και τα στόματα ανοιχτά, για να δώσουμε στους παρατηρητές την εντύπωση ότι όλες οι αμυνόμενες δυνάμεις του χωριού έχουν σκοτωθεί και ότι οι γραμμές άμυνάς μας δεν είναι πλέον παρά ένα απέραντο νεκροταφείο», έγραφε ένας Γάλλος υπολοχαγός με τα αρχικά J.-P. το 1916.
Ο J.-P. είναι ένας από τους πάνω από 1.100.000 Γάλλους που κλήθηκαν να πολεμήσουν στη μάχη του Βερντέν. Με διάρκεια σχεδόν δέκα μηνών και απώλειες, τραυματισμούς και αιχμαλωσίες 700.000 στρατιωτών εκατέρωθεν, η μάχη του Βερντέν ήταν μία από τις πιο αιματηρές και η πιο μεγάλη σε διάρκεια μάχη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Στα τέλη του 1915, ο πόλεμος φαινόταν να έχει φτάσει σε ένα τέλμα. Οι Σύμμαχοι δεν είχαν καταφέρει να διασπάσουν τις γερμανικές δυνάμεις και οι αποτυχίες τους στο Αρτουά και την Καμπανία έπεισαν τον αρχιστράτηγο του γερμανικού στρατού Έριχ φον Φαλκενχάιν ότι τα στρατεύματά του δεν μπορούσαν να διασπαστούν. Θέλοντας να επιστρέψει σε έναν πόλεμο κινήσεων και όχι θέσεων, ο Φαλκενχάιν πίστευε ότι ο μόνος τρόπος να επιφέρει ζημιά στους Βρετανούς ήταν να πλήξει ανεπανόρθωτα τους Γάλλους. Ακολουθώντας τη «στρατηγική της φθοράς» (strategy of attrition), είχε σκοπό να «αφαιμάξει τη Γαλλία»: να διαλύσει τον γαλλικό στρατό επιτιθέμενος σε μια γεωγραφικά δύσκολη περιοχή όπου οι Βρετανοί δεν θα μπορούσαν να τους συνδράμουν, οδηγώντας τους στη σύναψη ξεχωριστής ειρήνης.
Έτσι, στις 21 Φεβρουαρίου 1916, ο Φαλκενχάιν διατάζει εκτεταμένους βομβαρδισμούς από το πυροβολικό και τη σταθερή προώθηση των ανδρών του Πέμπτου Γερμανικού Στρατού υπό τον διάδοχο Βίλχελμ , με τελικό στόχο την πόλη του Βερντέν, κοντά στον ποταμό Μεύση.
Στις 4 το πρωί, 1.200 γερμανικά πυροβόλα κονιορτοποιούν την πρώτη γραμμή της άμυνας των Γάλλων στα χαρακώματα. Ο φον Φαλκενχάιν μπορούσε πλέον να ελπίζει σε μια γρήγορη κατάληψη του Βερντέν. Η επιλογή του στόχου δεν ήταν τυχαία: το Βερντέν ήταν μια πόλη με στρατιωτική αλλά και πολιτική σημασία: είναι περιοχή-κλειδί για τη βόρεια είσοδο της πεδιάδας της Καμπανίας, μέσα από την οποία αποκτά κανείς απευθείας πρόσβαση στο Παρίσι. Η απώλειά της θα αποτελούσε μεγάλο πλήγμα για το ηθικό των Γάλλων. Είχε επίσης και συμβολική σημασία: ήταν η πρώτη πόλη που έπεσε στον ολέθριο για τη Γαλλία Γαλλοπρωσικό Πόλεμο (1870-71). Από τότε, οι γαλλικές κυβερνήσεις είχαν επενδύσει στην οχύρωση της περιοχής, καθιστώντας τη ένα από τα πιο προστατευμένα φρούρια στα γαλλογερμανικά σύνορα.
Παρά την ισχυρή οχύρωση της περιοχής, όμως, το γαλλικό επιτελείο είχε μεταφέρει τα περισσότερα από τα πυροβόλα των φρουρίων του Βερντέν σε άλλα μέτωπα του πολέμου, τα οποία θεωρούσε πιο πιεστικά. Έτσι, σε έναν μεγάλο βαθμό, οι Γάλλοι ιθύνοντες πιάστηκαν εξαπίνης, όμως μερικές ημέρες κακοκαιρίας καθυστέρησαν την έναρξη της γερμανικής επίθεσης και τους έδωσαν τον απαραίτητο χρόνο να μεταφέρουν στο Βερντέν άλλες δύο μεραρχίες. Η προέλαση των Γερμανών, όμως, φαινόταν ασταμάτητη. Στις 25 Φεβρουαρίου είχε πέσει το μεγαλύτερο φρούριο του συμπλέγματος, το Ντουομόν, ενώ μέχρι την επόμενη ημέρα οι γερμανικές δυνάμεις είχαν προωθηθεί σχεδόν 7 χιλιόμετρα. Οι απώλειες πλησίαζαν τις 25.000 για κάθε πλευρά, αντίστοιχα.
Αντιμέτωπος με την ολοένα και πιο πιθανή ήττα, ο επικεφαλής του γαλλικού στρατού στρατάρχης Ζοζέφ Ζοφρ θέτει ως επικεφαλής του Β΄ Γαλλικού Στρατού στο Βερντέν τον στρατηγό Φιλίπ Πεταίν (μετέπειτα αρχηγό του Κράτους του Βισύ κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο). Η διοίκησή του καταφέρνει να σταθεροποιήσει το μέτωπο. Χρησιμοποιώντας έναν δρόμο –τον μοναδικό που είχε μείνει ανοιχτός για τον ανεφοδιασμό των γαλλικών στρατευμάτων, που ονομάστηκε συμβολικά «Ιερά Οδός»– ο Πεταίν κατάφερε να εναλλάσσει πάνω από 40 μεραρχίες και να μην κρατά τα ίδια στρατεύματα στο μέτωπο του Βερντέν για μεγάλα διαστήματα. Αναδιοργάνωσε το πυροβολικό και ρίχτηκε στη μάχη αποφασισμένος να επιφέρει τις μεγαλύτερες δυνατές απώλειες στους Γερμανούς.
Η γρήγορη νίκη στην οποία υπολόγιζαν οι Γερμανοί ιθύνοντες άρχισε να απομακρύνεται. Για πολλούς, η διοίκηση του Πέμπτου Γερμανικού Στρατού από τον διάδοχο Βίλχελμ, ο οποίος διαφωνούσε με πολλούς από τους στρατιωτικούς, δυσχέρανε τη θέση των Γερμανών και καθήλωσε τα στρατεύματα. Από το καλοκαίρι, τα γεγονότα εξελίσσονταν ραγδαία. Την 1η Ιουλίου ξεκινά η φονικότερη μάχη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, η Μάχη της Σομ, στην οποία οι Βρετανοί, οι Γάλλοι και οι Γερμανοί είχαν απώλειες που ξεπέρασαν τους 1.200.000 άνδρες. Οι Γερμανοί δοκιμάζονταν επίσης και από την καταστροφική «Επίθεση Μποροσίλοφ», την καλοκαιρινή επίθεση της Ρωσικής Αυτοκρατορίας στο Ανατολικό Μέτωπο. Τα νέα αυτά μέτωπα ανάγκασαν τους Γερμανούς να μοιράσουν πολλές από τις δυνάμεις του Βερντέν ανάμεσα σε αυτά, αποδυναμώνοντας σημαντικά τη θέση τους.
Εντωμεταξύ, η στασιμότητα των στρατευμάτων οδηγούσε σε τόσο μεγάλες καθημερινές απώλειες, ώστε ο στρατάρχης Φον Φαλκενχάιν να αντικατασταθεί από έναν πιο επιθετικό στρατηγό, τον Πάουλ φον Χίντενμπουργκ (μετέπειτα πρόεδρο του Β’ Ράιχ κατά τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης). Στη γαλλική μεριά, ο Φιλίπ Πεταίν πήρε προαγωγή και άφησε στη θέση του τον επίσης μαχητικότατο στρατηγό Ρομπέρ Νιβέλ, στον οποίο αποδίδεται η φράση “Ils ne passeront pas”, δηλαδή «Δεν θα περάσουν», σε διαταγή που έδωσε την 23η Ιουνίου.
Αυτές οι ανακατατάξεις και η ενίσχυση των Γάλλων από τους Συμμάχους στα άλλα μέτωπα, άνοιξαν τον δρόμο για μια αντεπίθεση. Στις 2 Σεπτεμβρίου ο Χίντενμπουργκ διατάζει την παύση κάθε επιθετικής επιχείρησης στο Βερντέν, περιοριζόμενος στην άμυνα. Παρά τις ανελέητες επιθέσεις των Γερμανών με φλογοβόλα και δηλητηριώδη αέρια, οι Γάλλοι υπό τον στρατηγό Νιβέλ εκδηλώνουν την αντεπίθεσή τους στα τέλη του Οκτωβρίου. Μέσα σε λίγες ημέρες, στις 24 Οκτωβρίου, ανακατέλαβαν το Φρούριο Ντουομόν και στις 2-3 Νοεμβρίου το Φρούριο Βο. Στις 15 Δεκεμβρίου, οι Γάλλοι προχώρησαν στη δεύτερη αντεπίθεσή τους, μετά από έναν εξαήμερο βομβαρδισμό κατά τον οποίο ερρίφθησαν 1.169.000 οβίδες. Μέχρι τις 18 Δεκεμβρίου οι γαλλικές δυνάμεις είχαν απωθήσει τους Γερμανούς στις θέσεις που κατείχαν το πρωί της 21ης Φεβρουαρίου, πριν ξεκινήσει η μάχη.
Το Βερντέν έγινε μάχη-σύμβολο για τους Γάλλους, ως μία από τις ηρωικότερες στιγμές τους στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο: σε εκείνη συμμετείχε ανά διαστήματα περίπου το 75% του γαλλικού στρατού. Το σχέδιο του φον Φαλκενχάιν να διαλύσει τον τελευταίο όχι μόνο δεν πέτυχε, αλλά η λαμπρή διοίκηση των Ζοφρ, Πεταίν και Νιβέλ έμεινε στην Ιστορία και έδωσε την απαραίτητη ώθηση στις γαλλικές δυνάμεις να συνεχίσουν την αντεπίθεση εναντίον ενός ολοένα και πιο κουρασμένου στρατού, εκείνου της Γερμανίας. Σήμερα, έναν αιώνα και πλέον αργότερα, τα σημάδια της μάχης είναι ακόμα εμφανή στο Βερντέν: οι οπές από τις οβίδες οριοθετούν ένα από τα μέρη όπου χάθηκε ο ανθός της Ευρώπης στον Μεγάλο Πόλεμο.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης