Κάθε στιγμή που περνάει, δεκάδες χιλιάδες ασθενείς σε όλο τον κόσμο που πάσχουν από τελικού σταδίου οργανική ανεπάρκεια, περιμένουν με αγωνία το τηλεφώνημα που θα τους προσφέρει ένα όργανο για μια σωτήρια μεταμόσχευση. Πολλοί από αυτούς πεθαίνουν περιμένοντας. Παρά τις σημαντικές προόδους στους τομείς της δωρεάς οργάνων και των μεταμοσχεύσεων κατά το τελευταίο τέταρτο του αιώνα, εξακολουθεί να υπάρχει μεγάλο χάσμα μεταξύ του αριθμού των διαθέσιμων οργάνων και του αριθμού των ασθενών στη λίστα αναμονής για μεταμόσχευση. Γι’ αυτόν τον λόγο τα νέα από το Πανεπιστήμιο του Μέριλαντ για μια επιτυχημένη (μέχρι στιγμής) μεταμόσχευση καρδιάς χοίρου σε έναν άνδρα 57 ετών, διαδόθηκαν γρήγορα σε όλο τον κόσμο την περασμένη Δευτέρα και αποτέλεσαν ένα μήνυμα ελπίδας για τους ασθενείς και τις οικογένειές τους καθώς και για την επιστημονική κοινότητα των μεταμοσχεύσεων.
Η ιδέα της χρήσης οργάνων χοίρου για τη μεταμόσχευση ανθρώπων έχει το κύριο θεωρητικό πλεονέκτημα ότι προσφέρει μια απεριόριστη πηγή οργάνων και, στο ιδανικό σενάριο, εξαλείφει την ανάγκη αναμονής για μεταμόσχευση. Αν και αυτό το επίτευγμα της ξενο-μεταμόσχευσης (μεταμόσχευση οργάνων ζώων σε ανθρώπους) παρουσιάστηκε ευρέως ως «πρώτο», στην πραγματικότητα παρόμοιες προσπάθειες έχουν γίνει τις τελευταίες έξι δεκαετίες. Αν θέλουμε να εντοπίσουμε την αρχική προέλευση τέτοιων προσπαθειών, πρέπει να πάμε πίσω στο 1964 όταν ο καθηγητής Keith Reemtsma πραγματοποίησε στο Πανεπιστήμιο Tulane στη Λουιζιάνα μεταμοσχεύσεις νεφρών από χιμπατζήδες σε ανθρώπους με συμβατές ομάδες αίματος. Το συνολικό ποσοστό επιτυχίας ήταν πολύ περιορισμένο, αλλά ένας ασθενής επέζησε με λειτουργικό νεφρό και χωρίς να χρειάζεται αιμοκάθαρση για σχεδόν εννέα μήνες, το οποίο, μέχρι σήμερα, είναι ένα αξιοσημείωτο επίτευγμα. Από εκείνες τις πρωτοποριακές κλινικές προσπάθειες του Reemtsma, υπήρξε πληθώρα επιστημονικών καινοτομιών και αυτή που σχετίζεται με την πρόσφατη μεταμόσχευση στο Μέριλαντ είναι το γεγονός ότι μπορούμε να τροποποιήσουμε γενετικά ζώα έτσι ώστε οι άνθρωποι να μη «βλέπουν» τα όργανά τους σαν να προέρχονται από άλλο είδος και να μην τα απορρίπτουν. Η μεταμόσχευση στο Μέριλαντ ήταν μέχρι στιγμής επιτυχής, αλλά πρέπει να περάσει από τη μεγάλη και πιο απαιτητική δοκιμασία του χρόνου για να δούμε πόσο καιρό θα διαρκέσει.
Το επιστημονικό επίτευγμα στο Μέριλαντ είναι αναμφισβήτητα πολύ σημαντικό, αλλά πρέπει να επισημάνουμε ορισμένα σημαντικά ζητήματα:
• Η μεταμόσχευση στο Μέριλαντ δεν ήταν μέρος ενός καθιερωμένου κλινικού προγράμματος που μπορεί να επαναληφθεί σύντομα σε όλο τον κόσμο. Ηταν μια μοναδική πειραματική προσπάθεια για έναν ασθενή που δεν ήταν κατάλληλος και δεν είχε ελπίδα για μεταμόσχευση από άνθρωπο-δότη. Στον τομέα της ιατρικής, συνήθως υπάρχει πολύς δρόμος μεταξύ ενός ενθαρρυντικού κλινικού επιτεύγματος και ενός καθιερωμένου κλινικού προγράμματος.
• Η χρήση πρωτευόντων (χιμπατζήδες, όπως έκανε ο Reemtsma) είναι στις μέρες μας, ηθικά, εντελώς εκτός συζήτησης. Οι χοίροι είναι ζώα που αποτελούν (στις περισσότερες χώρες) μέρος της τροφικής μας αλυσίδας και επομένως η χρήση τους είναι ηθικά λιγότερο προβληματική. Ωστόσο, έχει εκφραστεί σκεπτικισμός από επιστήμονες αλλά και από το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο σχετικά με την ορθότητα τού να βάζουμε τα ζώα σε μια περίπλοκη διαδικασία γενετικής τροποποίησης για δικό μας όφελος.
• Ακόμα κι αν ξεπεράσουμε το εμπόδιο της απόρριψης στο πλαίσιο της ξενο-μεταμόσχευσης, μένει να δούμε ποια θα είναι η μακροπρόθεσμη «συμπεριφορά» των οργάνων του χοίρου στον άνθρωπο. Υπάρχουν σημαντικές ανατομικές και φυσιολογικές ομοιότητες μεταξύ των οργάνων του χοίρου και του ανθρώπου, αλλά σίγουρα δεν είναι τα ίδια. Δεν γνωρίζουμε, για παράδειγμα, ποιες ασθένειες θα αναπτύξουν τα όργανα των χοίρων όταν λειτουργούν στον άνθρωπο και εάν πρόκειται να ανταποκριθούν στις θεραπείες που έχουμε αναπτύξει όλα αυτά τα χρόνια για τα ανθρώπινα όργανα.
Στη χώρα μας υπάρχει εξαιρετική κλινική και ερευνητική ικανότητα στον τομέα των μεταμοσχεύσεων, ωστόσο ο αριθμός των δωρητών οργάνων είναι απογοητευτικός.
Πέρα από τα ενθαρρυντικά νέα από το Μέριλαντ, την τελευταία δεκαετία υπήρξαν πολλές άλλες σημαντικές επιστημονικές εξελίξεις στον τομέα της δωρεάς οργάνων και των μεταμοσχεύσεων που αύξησαν (σε ορισμένες χώρες σχεδόν διπλασίασαν) τον αριθμό των διαθέσιμων οργάνων και επίσης βελτίωσαν σε μεγάλο βαθμό τα αποτελέσματα των μεταμοσχεύσεων. Μια τέτοια σημαντική εξέλιξη είναι η χρήση εξωσωματικής μηχανικής υποστήριξης που επιτρέπει την αξιολόγηση της κατάστασης των οριακών και προηγουμένως απορριφθέντων οργάνων και επίσης τη βελτίωσή τους πριν από τη μεταμόσχευση χρησιμοποιώντας μια ποικιλία μεθόδων όπως νέες αντιθρομβωτικές πρωτεΐνες, βλαστοκύτταρα και οργανοειδή (μικρές ομάδες κυττάρων που μπορούν να επιτελέσουν ορισμένες λειτουργίες). Είναι μια πραγματική επανάσταση με εκτεταμένες τρέχουσες κλινικές εφαρμογές σε όλο τον κόσμο, που παρουσιάστηκαν τόσο εντυπωσιακά στο Συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Μεταμοσχεύσεων στο Μιλάνο τον περασμένο Αύγουστο. Υπήρξε επιστημονική ομοφωνία ότι αυτό θα είναι το κυρίαρχο χαρακτηριστικό στον τομέα της δωρεάς οργάνων και των μεταμοσχεύσεων για τις επόμενες δύο δεκαετίες.
Στη χώρα μας, ο αριθμός των δωρητών οργάνων και στη συνέχεια των μεταμοσχεύσεων είναι απογοητευτικός. Πραγματοποιούμε σχεδόν πέντε φορές λιγότερες μεταμοσχεύσεις σε σύγκριση με την Πορτογαλία, για παράδειγμα, που έχει το ίδιο μέγεθος, πληθυσμό και οικονομικούς πόρους με την Ελλάδα. Το Εθνικό Σχέδιο Δωρεάς και Μεταμόσχευσης Συμπαγών Οργάνων για την Ελλάδα, που εκπονήσαμε με τον καθηγητή Ηλία Μόσιαλο και τις ερευνητικές μας ομάδες, με την πολύτιμη υποστήριξη του Ιδρύματος Ωνάση, στοχεύει μαζί με το νέο Ωνάσειο Εθνικό Μεταμοσχευτικό Κέντρο (ως μέρος ενός δικτύου αριστείας όλων των μεταμοσχευτικών κέντρων στην Ελλάδα) να οδηγήσει σε μια νέα εποχή για τον τομέα των μεταμοσχεύσεων στην Ελλάδα και να προσφέρει ελπίδα στους χιλιάδες συμπολίτες μας και στις οικογένειές τους που υποφέρουν και περιμένουν απεγνωσμένα μια μεταμόσχευση. Οι ολοκληρωμένες, τεκμηριωμένες και ρεαλιστικές προτάσεις του σχεδίου έχουν τη δυνατότητα να επιτρέψουν στην Ελλάδα όχι μόνο να ανέβει στο ίδιο επίπεδο αλλά και να ξεπεράσει τις ευρωπαϊκές χώρες-εταίρους μας.
Μιλώντας και δουλεύοντας με διακεκριμένους συναδέλφους σε όλα τα μεταμοσχευτικά κέντρα στην Ελλάδα, είναι ξεκάθαρο ότι υπάρχει πραγματικά εξαιρετική κλινική και ερευνητική ικανότητα και εμπειρία στη χώρα μας καθώς και μεγάλος ενθουσιασμός. Με σωστή οργάνωση, συλλογική προσπάθεια και τη συνεχή υποστήριξη της πολιτείας και του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου, πιστεύω ότι έχουμε τη δυνατότητα να μην περιμένουμε να ακούσουμε ειδήσεις όπως αυτές που ήρθαν από το Μέριλαντ, αλλά τα επιτεύγματά μας μπορούν να είναι η πηγή τέτοιων ειδήσεων.
* O κ. Βασίλειος Ε. Παπαλόης είναι καθηγητής Χειρουργικής Μεταμοσχεύσεων στο Νοσοκομείο Hammersmith του Imperial College στο Λονδίνο.