Η ανακοίνωση της ημερομηνίας των εκλογών μάς προκαλεί να σκεφτούμε την τελευταία τετραετία σφαιρικά – δύσκολη άσκηση για πολλούς λόγους. Ξεκινώ με δύο γενικές παρατηρήσεις.
Η πρώτη είναι πως σε αντίθεση με τη δεκαετία 2010-2019 (και ιδιαίτερα την επταετία 2010-2016) η Ελλάδα απουσίασε από το προσκήνιο της παγκόσμιας επικαιρότητας, επέστρεψε δηλαδή εκεί όπου βρισκόταν πριν από τη μεγάλη κρίση. Πρόκειται προφανώς για θετική εξέλιξη, που επιβεβαιώνει το τέλος ενός ιδιαίτερα δυσάρεστου πολιτικού και οικονομικού κύκλου. Μπορεί να μιλήσει κανείς για επιστροφή σε μια κανονικότητα, που ενώ (προφανώς) δεν αποκλείει προβλήματα και χρόνιες παθογένειες, δεν ήταν καθόλου αυτονόητη την προηγούμενη περίοδο.
Ομως, η κανονικότητα αυτή εξαρτάται από τον διεθνή παράγοντα: ζούμε σε έναν κόσμο που γίνεται ολοένα και πιο διεθνής και όπου ο χρόνος που μεσολαβεί ανάμεσα στις διεθνείς εξελίξεις και στις επιπτώσεις τους στην καθημερινότητά μας συρρικνώνεται συνεχώς. Η εκλογική συζήτηση θα εστιαστεί αποκλειστικά σε εγχώριους παράγοντες, ικανοποιώντας κάποιες βαθύτερες ανάγκες και παραστάσεις μας. Αυτό είναι άστοχο, όμως είναι εξίσου δύσκολο να συλλάβουμε σήμερα τις μελλοντικές επιπτώσεις των διεθνών εξελίξεων για εμάς.
Ας σκεφτούμε τις επιπτώσεις της πανδημίας. Είναι απίστευτο το πόσο γρήγορα και ριζικά έχει ξεχαστεί ένα γεγονός τέτοιου βεληνεκούς. Παράλληλα, μας κληροδότησε σοβαρές συνέπειες, εντελώς διαφορετικές όμως από αυτές που φανταζόμασταν στη διάρκειά της. Στην παρούσα φάση, η συνέπεια με τη μεγαλύτερη ίσως εμβέλεια είναι η διατάραξη της σχέσης μας με τον τρόπο (και την ίδια την έννοια) της εργασίας. Στις πιο ανεπτυγμένες οικονομίες, η σχέση της εργασίας με έναν συγκεκριμένο χώρο (το «γραφείο») έχει πια διαρρηχθεί. Οι μεγαλύτερες εταιρείες επιτρέπουν στους εργαζομένους τους να δουλεύουν από το σπίτι για δύο, τρεις ή και περισσότερες ημέρες την εβδομάδα, ενώ πληθαίνουν τα νέα σχήματα ευέλικτης εργασίας. Κανένας δεν γνωρίζει πώς θα εξελιχθεί αυτή η τάση, αλλά το μόνο σίγουρο είναι πως δεν αντιστρέφεται. Οι συνέπειές της έχουν ήδη γίνει αισθητές στην αγορά κατοικίας (στη ζήτηση για μεγαλύτερα διαμερίσματα/σπίτια) αλλά και στα εμπορικά ακίνητα (θεωρείται βέβαιο, π.χ., πως το Μανχάταν θα πάψει να έχει τον ίδιο οικονομικό ρόλο).
Οπως και στην περί- πτωση της πανδημίας, ο πόλεμος στην Ουκρανία και το άλμα στην τεχνητή νοημοσύνη θα έχουν επιπτώσεις που είναι δύσκολο να εντοπιστούν με κάποια στοιχειώδη ακρίβεια.
Ενας λόγος που καθιστά αδύνατες τις προβλέψεις είναι ότι οι αλλαγές αυτές προκαλούν περίπλοκες αλυσιδωτές αντιδράσεις. Η εργασιακή ευελιξία σημαίνει, π.χ., πως ένας Δανός μπορεί εργαζόμενος εξ αποστάσεως να περάσει μία εβδομάδα στην Αθήνα τον Νοέμβριο, ενδεχομένως νοικιάζοντας ταυτόχρονα το σπίτι του στην Κοπεγχάγη σε κάποιον Αμερικανό που κάνει το ίδιο. Αθροιζόμενες, οι αποφάσεις αυτές συμβάλλουν στην αύξηση της ζήτησης για τουριστική στέγη στην Αθήνα, καθιστώντας συγχρόνως το κόστος στέγασης απαγορευτικό για πολλούς Ελληνες. Ποιος όμως θα μπορούσε να φανταστεί αυτή τη συνέπεια της πανδημίας τον Μάρτιο του 2020;
Αντίστοιχες πολυσύνθετες αιτιακές αλυσίδες προκαλούνται από τις άλλες δύο μεγάλες εξελίξεις της τελευταίας διετίας, τον πόλεμο στην Ουκρανία (με τις επιπτώσεις του στο πεδίο της ενέργειας) και το τεχνολογικό άλμα στο πεδίο της τεχνητής νοημοσύνης. Γνωρίζουμε πως οι επιπτώσεις θα είναι πολλαπλές και τεράστιες, αλλά είναι αδύνατο να τις εντοπίσουμε με κάποια στοιχειώδη ακρίβεια. Αν μάλιστα προσθέσουμε παράγοντες όπως η κλιματική αλλαγή, γίνεται εύκολα κατανοητό πως βαδίζουμε στο σκοτάδι.
Τι μπορεί, λοιπόν, να απαιτήσει κανείς από την πολιτική ηγεσία ενός μικρού κράτους όπως η Ελλάδα; Δύο πράγματα. Το προφανές: μια στοιχειώδη διαχειριστική επάρκεια. Και το λιγότερο προφανές: ένα όραμα για το μέλλον. Πώς όμως μπορεί να αρθρωθεί ένα τέτοιο όραμα, τη στιγμή που το μέλλον είναι τόσο ρευστό; Σίγουρα όχι επιχειρώντας αναγκαστικά αποτυχημένες απόπειρες πρόβλεψής του. Πρέπει, αντιθέτως, να απαντήσουμε στο θεμελιώδες ερώτημα του ποιοι είμαστε. Η μόνη πυξίδα μέσα σε ένα αβέβαιο μέλλον είναι η ταυτότητα με την οποία θα πορευτούμε.
Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.