Η καθηγήτρια Άρτεμις Λεοντή στην «Κ»: Η Εύα, η Πάλμερ και η Σικελιανού…

Η καθηγήτρια Άρτεμις Λεοντή στην «Κ»: Η Εύα, η Πάλμερ και η Σικελιανού…

Η καθηγήτρια Αρτεμις Λεοντή μιλάει στην «Κ» για την Αμερικανίδα ηθοποιό, σκηνοθέτιδα, συνθέτρια και υφάντρα

6' 3" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Και όμως, τη θυμούνται ακόμη να βαδίζει στην Αθήνα φορώντας τα μακριά υφαντά φουστάνια της και τα σανδάλια της. Ηταν πια ηλικιωμένη, πλησίαζε τα ογδόντα, αλλά παρέμενε παρούσα με τον τρόπο που διάλεξε από μικρή: αντικομφορμίστρια, οραματίστρια, εμπνευσμένη.

Η Εύα Πάλμερ-Σικελιανού, η Αμερικανίδα ηθοποιός, σκηνοθέτις, συνθέτρια και υφάντρα, είναι κυρίως γνωστή στην Ελλάδα για την προσπάθειά της να αναβιώσει το ελληνικό πνεύμα με τις Δελφικές Εορτές· μια σύζυγος, ίσως μια ερωτευμένη γυναίκα και, πάντως, η συνεργάτις του ποιητή Αγγελου Σικελιανού στο πολιτιστικό του έργο. Σήμερα όμως αυτά δεν μας αρκούν.

Μπορεί η Ελινορ Ρούζβελτ να σχολίασε κάποτε, «η Εύα Πάλμερ-Σικελιανού δεν χρειάζεται συστάσεις» αναφερόμενη σε ένα επίλεκτο μέλος της αμερικανικής ελίτ, αλλά τα χρόνια ξεθώριασαν τη μορφή και των δυο τους. Η Αρτεμις Λεοντή, καθηγήτρια Νέων Ελληνικών στην έδρα του Τμήματος Κλασικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν, με τη βιογραφία της «Εύα Πάλμερ-Σικελιανού. Υφαίνοντας το μύθο μιας ζωής» (εκδ. Πατάκης, μτφρ. Κατερίνα Σχινά) έχει αναλάβει να μας τη συστήσει εκ νέου, μισό και πλέον αιώνα μετά τον θάνατό της. Η δουλειά της δεν διακρίνεται μόνον για τη συγγραφική δεινότητα –μια ολοζώντανη αφήγηση της ιστορίας της Πάλμερ-Σικελιανού– και τον ερευνητικό πλούτο –μεταξύ άλλων, άντλησε υλικό από εκατοντάδες επιστολές έως τώρα ανέκδοτες–, αλλά και από τη δυνατότητά της να βάλει εκ νέου την Ιστορία σε κίνηση με σκοπό να αποδώσει την πλήρη εικόνα μιας γοητευτικής φυσιογνωμίας που κυριολεκτικά λάτρεψε την Ελλάδα.

– Ποια ήταν η Εύα Πάλμερ, και ποια η Εύα Σικελιανού; Οπως φαίνεται από την έρευνά σας, πρόκειται για δύο γυναίκες σχεδόν αυτόνομες, που κάποια στιγμή ο βίος τους συγκλίνει.

Νοιαζόταν πάντα για τον Σικελιανό. Μέσα στη φτώχεια της του έστελνε χρήματα, ενώ αυτή ζούσε στο έλεος φίλων.

– Οντως η Εύα Πάλμερ και η Εύα Σικελιανού εμφανίζονται σε ξεχωριστές αφηγήσεις σαν να πρόκειται για αυτόνομες προσωπικότητες. Στην ουσία πρόκειται για πολλά προσωπεία και διαδοχικές, καθημερινές σκηνοθεσίες του ελληνικού βίου σε τρεις φάσεις.

Ως Εύα Πάλμερ κυκλοφορεί στον περιβόητο καλλιτεχνικό κύκλο της συγγραφέως Νάταλι Κλίφορντ Μπάρνεϊ στις αρχές του 20ού αιώνα. Είχαν πολύχρονη ερωτική σχέση από την εφηβεία. Σχετίζονταν και με άλλες δημιουργικές γυναίκες. Μαζί με τον έρωτα μοιράζονταν το ουτοπικό όραμα μιας ελεύθερης «σαπφικής» κοινωνίας. Εστηναν queer παραστάσεις με σκοπό να φέρουν στην επιφάνεια απαγορευμένες σχέσεις και θέσεις. Σε αυτές τις παραστάσεις η Μπάρνεϊ έπαιζε τον αρχηγικό ρόλο, ενώ η Πάλμερ ετοίμαζε τη σκηνοθεσία.

Η σχέση της Πάλμερ με την Μπάρνεϊ ήταν θεμελιώδης αλλά καταπιεστική. Κάποια στιγμή δραπέτευσε στην Ελλάδα με την Πηνελόπη Σικελιανού, γνωστή της στο Παρίσι. Εκεί εγκατέλειψε το ευρωπαϊκό ντύσιμο, έμαθε να υφαίνει, μίλησε ελληνικά. Παντρεύτηκε τον Αγγελο Σικελιανό το 1907. Τότε εξαφανίστηκε η Εύα Πάλμερ, μαζί με πολλά τεκμήρια της προηγούμενης ελεύθερης ζωής της. Ετσι ακριβώς εξαφανίζονται από την Ιστορία οι περισσότερες ανεξάρτητες γυναίκες.

Ως Εύα Σικελιανού παρουσιάζεται στα ελληνικά γράμματα ως η πρώτη γυναίκα του Σικελιανού. Τονίζεται πως ερωτεύτηκε τον Σικελιανό και αγάπησε την Ελλάδα. Το δεύτερο είναι αλήθεια, όμως το πρώτο δεν επαληθεύεται από τις αρχειακές πηγές. Αγάπησε την ποίηση του Σικελιανού και την ύπαρξή του. Αφιερώθηκε στην προώθηση του έργου του. Νοιάστηκε γι’ αυτόν. Εκαναν μαζί ένα παιδί, τον Γλαύκο. Μα τον Σικελιανό δεν τον ερωτεύτηκε ποτέ. Είναι γνωστή κυρίως ως το άτομο που βοήθησε τον Σικελιανό στις Δελφικές Εορτές. Τελευταία αναγνωρίζεται καλύτερα το μέγεθος της προσφοράς της.

Τον Αύγουστο του 1933, η Εύα Σικελιανού γύρισε στην Αμερική, δραπετεύοντας για δεύτερη φορά από μια δύσκολη σχέση. Εκεί υπέγραφε ως Eva Palmer-Sikelianos, όνομα που δήλωνε το γνωστό στους Αμερικανούς πατρικό της και την οικογενειακή της κατάσταση. Τώρα ασχολούνταν με ελληνικά θέματα για να ζήσει. Ανέβασε τις «Βάκχες». Εγραψε βιβλίο για τη σημασία του «ιερού πανικού». Υφανε κοστούμια για τον queer χορογράφο Tεντ Σων, λάτρη του ελληνικού στοιχείου στο χορό. Νοιαζόταν πάντα για τον Σικελιανό. Μέσα στη φτώχεια της του έστελνε χρήματα, ενώ αυτή ζούσε στο έλεος φίλων. Οταν εισέβαλε ο γερμανικός στρατός στην Ελλάδα αφοσιώθηκε στην ενημέρωση για τα παγκόσμια γεγονότα. Την ενδιέφερε ιδιαίτερα η πολιτική σχέση των ΗΠΑ με την Ελλάδα. Στη μεταπολεμική στροφή που κατέληξε στον εμφύλιο πόλεμο, έγραψε πάνω από χίλιες επιστολές σε εφημερίδες και πολιτικούς κάνοντας κριτική στην αμερικανική πολιτική. Η Επιτροπή Αντιαμερικανικών Ενεργειών τη συγκατέλεξε στους πρωτεργάτες της «κομμουνιστικής πρωτοβουλίας για την ειρήνη», το 1948, επειδή αποκάλεσε τη βασιλική οικογένεια «φασιστική». Μόλις το 1952 κατάφερε να πάρει βίζα για να επιστρέψει στην Ελλάδα. Ηταν δύο μήνες πριν πεθάνει, στις 4 Ιουνίου.

Εντέλει η Εύα Πάλμερ-Σικελιανού που συστήνω είναι μια γυναίκα του θεάτρου, φιλοσοφημένη, queer, με τρία ονόματα, εξαφανισμένο παρελθόν, κρυμμένους έρωτες, σβησμένη προσφορά, «φουσκωμένη» την παρουσία του συζύγου της, με απόλυτη αγάπη για την Ελλάδα και ένα βασικό εγχείρημα: ήθελε καθημερινά να ζει δημιουργικά, ώστε να ενσαρκώσει έναν άλλον εαυτό ενάντια στο ρεύμα του σύγχρονου αυτοματοποιημένου κόσμου.

Η καθηγήτρια Άρτεμις Λεοντή στην «Κ»: Η Εύα, η Πάλμερ και η Σικελιανού…-1
Η Εύα Πάλμερ με δαντελένιο φόρεμα, περίπου το 1904. Δεξιά, με το κοστούμι της Τιμάδας στo «Equivoque» ακουμπά σε έναν κίονα στον κήπο της Μπάρνεϊ, Ιούνιος 1906. Φωτ. Smithsonian Institution Archives

Η καθηγήτρια Άρτεμις Λεοντή στην «Κ»: Η Εύα, η Πάλμερ και η Σικελιανού…-2
Φωτ. Smithsonian Institution Archives

Ο ρόλος της στις Δελφικές Εορτές

– Συνήθως η ιδέα και η υλοποίηση των Δελφικών Εορτών αποδίδεται κυρίως στον Αγγελο Σικελιανό. Σε εκείνη αποδίδεται ένας πιο «γυναικείος» ρόλος: η σχέση με τη μουσική, την υφαντική, τη σκηνογραφία. Τι συνέβη εντέλει;

– Η Δελφική Ιδέα ήταν του Αγγελου. Η υλοποίηση των Εορτών έγινε από την Εύα. Αυτή φαντάστηκε, σχεδίασε, ύφανε, χορογράφησε, σκηνοθέτησε, παρήγγειλε μουσική και χρηματοδότησε το θέαμα. Τα χρέη την κατέτρεχαν για την υπόλοιπη ζωή της. Περιέργως, ο Αγγελος την επέκρινε αντί να την υποστηρίξει. 

Εκείνος κυνήγησε τη δόξα – παραδοσιακός ανδρικός ρόλος· σε εκείνη έπεσε το βάρος της καθημερινής προετοιμασίας – παραδοσιακός γυναικείος ρόλος. Στη σκηνοθεσία η ίδια συνδύασε πρότυπα αρχαϊκά, αμερικανικά, queer, ινδικά, σε μια πρωτότυπη σύνθεση. Επειδή ήταν έντονα τα ελληνικά στοιχεία, δημιούργησαν τη αίσθηση πως ήταν γνήσια ελληνικά. Κατά την Κούλα Πράτσικα, κορυφαία στον χορό του «Προμηθέα Δεσμώτη»: «Ανακαλύπταμε, κάτω από την καθοδήγηση της Εύας, μια Ελλάδα άγνωστη, που δεν υποπτευόμασταν καν την ύπαρξή της, και η Ελλάδα αυτή ήμασταν εμείς οι ίδιες».

Ο Αγγελος έδρασε ενεργά για να σβήσει τον ρόλο της Εύας. Το 1931 δημοσίευσε άρθρο όπου ισχυρίστηκε ότι η αδελφή του Πηνελόπη (απεβίωσε το 1915) έδωσε την κατεύθυνση σκηνοθεσίας στους Δελφούς – χωρίς αναφορά στην Εύα Σικελιανού. Ο ίδιος εξέφρασε τη γνώμη που επικράτησε, ότι αυτός υλοποίησε τις Δελφικές Εορτές με δευτερεύουσα βοήθεια της γυναίκας του.
 
– Αισθάνεσθε ότι η βιογραφία που συγγράψατε την αποκαθιστά κατά κάποιον τρόπο, εντάσσοντάς την ισάξια στο αφήγημα της Ελλάδας όπως την οραματίστηκε η γενιά του ’30; 

– Η Εύα Σικελιανού συνεργάστηκε με πολλούς ανθρώπους. Ανάμεσα σε αυτούς, ορισμένοι νέοι της γενιάς του ’30 δούλεψαν κοντά της στις Δελφικές Εορτές. Στη συνεργασία αυτή ανακάλυψαν εργαλεία, ιδέες και ίσως μια στάση ζωής που συνέβαλαν στο κοινό όραμά τους. Αυτήν τη γνώμη εξέφρασε η Κούλα Πράτσικα το 1981: «Μέσα από τις Δελφικές Γιορτές […] ξεκίνησε η γενιά του ’30». Φέτος, εβδομήντα χρόνια από τον θάνατο της Εύας Πάλμερ-Σικελιανού και σχεδόν εκατό από τις Δελφικές Εορτές, αξίζει να αναρωτηθούμε αυτά τα λόγια τι σημασία έχουν.

Στο πνεύμα μιας συστηματικής αναθεώρησης, με βάση μεγάλη αρχειακή έρευνα και αξιοποιώντας τα πορίσματα των σικελιανικών μελετών, έγραψα βιογραφία που εστιάζεται στη ζωή αυτής της queer κοσμοπολίτισσας δημιουργού, ακριβώς μέσα στην ένταξή της σε διάφορους καλλιτεχνικούς κύκλους. Η συναρπαστική πορεία του βίου της λειτουργεί ως πρίσμα για να ανακαλύψουμε από καινούργια σκοπιά ορισμένες αντιπαραθέσεις σχετικά με το τι είναι ελληνικό, ποιος είναι ο δημόσιος ρόλος της τέχνης και τι θα πει αυτογνωσία και επιμέλεια εαυτού.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή