Ο ιστορικός Ράινχαρτ Κόσελεκ γράφει ότι «εκείνος που βρίσκεται από τη μεριά των νικητών έχει την τάση να ερμηνεύει τη βραχυπρόθεσμη επιτυχία σύμφωνα με μια εκ των υστέρων τελεολογία. Οι ηττημένοι δεν κάνουν το ίδιο. Η βασική τους εμπειρία είναι ότι τα πάντα έγιναν διαφορετικά απ’ ό,τι ήλπιζαν ή σχεδίαζαν. Εχουν μεγαλύτερη ανάγκη να εξηγήσουν γιατί δεν έγινε αυτό που πίστευαν αλλά κάτι άλλο. […] Στη βραχεία διάρκεια ίσως η ιστορία γράφεται από τους νικητές. Στη μακρά διάρκεια τα κέρδη σε ιστορική κατανόηση έχουν προέλθει από τους ηττημένους».
Είναι γνωστό ποιοι είναι οι νικητές και οι ηττημένοι των πρόσφατων εκλογών. Εχουν γραφτεί περίπου τα πάντα για τις αιτίες της ήττας που υπέστη ο ΣΥΡΙΖΑ. Ο οποίος, παραδόξως, συνεχίζει να αποτελεί ίσως το πιο ενδιαφέρον πολιτικό αίνιγμα για φίλους, εχθρούς και αντιπάλους, τώρα στη φάση της πτώσης όπως και τότε στη φάση της μετεωρικής ανόδου. Το ερώτημα είναι εάν μπορεί να επιβεβαιωθεί ο «νόμος» που περιγράφει κομψά ο Κόσελεκ.
Η αποχώρηση του Αλέξη Τσίπρα, αξιοπρεπής αν και μάλλον αργοπορημένη, επισφράγισε το κλείσιμο ενός μεγάλου κύκλου. Η αποτίμηση μένει να γίνει. Ωστόσο, η ζωή δεν αναστέλλεται – πολύ περισσότερο η πολιτική ζωή. Η ήττα και η αποχώρηση του ηγέτη από το προσκήνιο ανοίγουν το πεδίο των δυνατοτήτων.
Δεν είναι όμως τα πάντα δυνατά. Ο ΣΥΡΙΖΑ είναι αναγκασμένος να κάνει τις επιλογές που απέφυγε εδώ και χρόνια. Το σοκ της ήττας μπορεί να συνυπάρχει με μια δομή πολιτικών ευκαιριών. Αν είναι όμως οι ηττημένοι να κερδίσουν σε ιστορική κατανόηση, χρειάζεται ταυτόχρονα να σχεδιάσουν μια στρατηγική, ένα συνολικό rebranding – ας μην ξενίζει ο «τεχνικός» όρος· αν κάτι έλειψε δραματικά από τον ΣΥΡΙΖΑ, ήταν ο επαγγελματισμός σε ένα πολιτικό πεδίο που γίνεται όλο και λιγότερο ερασιτεχνική υπόθεση.
Ο ΣΥΡΙΖΑ είναι αναγκασμένος να επανεπινοήσει τον εαυτό του. Εδώ, το πρόσωπο του νέου (ή της νέας) επικεφαλής είναι καθοριστικό. Δύσκολο να ξαναβρεθεί το χάρισμα του Τσίπρα, ούτε όμως και απαραίτητο. Η ανανέωση, η αξιοπιστία, η τεχνοκρατική επάρκεια και η αξιακή συνοχή είναι προϊόντα με μεγαλύτερη ζήτηση στη σημερινή πολιτική αγορά. Ταυτόχρονα με την ανάδειξη μιας επαρκούς «ομάδας» – ας μην ξεχνάμε ότι μια αρετή του ΣΥΡΙΖΑ στη φάση της ανόδου ήταν ότι παρουσίασε ένα πειστικό οικονομικό επιτελείο.
Ο ΣΥΡΙΖΑ είναι αναγκασμένος να επανεπινοήσει τον εαυτό του. Δύσκολο να ξαναβρεθεί το χάρισμα του Τσίπρα, ούτε όμως και απαραίτητο.
Πιο απαιτητική άσκηση είναι η επανεπεξεργασία προγραμματικών θέσεων, που όλο αυτό το διάστημα υποβαθμίστηκαν προς όφελος της σκανδαλολογίας ή της ροβεσπιερικής μεταμφίεσης σε Επιτροπή Κοινής Σωτηρίας. Οι ιδέες σφυρηλατούν ταυτότητες. Ασφαλώς η υπεράσπιση της δημοκρατίας είναι κρίσιμη σε μια φάση που η Ακροδεξιά έχει πετύχει το μέγιστο της πολιτικής της ορατότητας. Αν μείνει όμως κανείς εκεί, αποφεύγει τη δύσκολη συζήτηση για το πώς η ευρύτερη Κεντροαριστερά θα ξαναγίνει προγραμματικά σέξι – με πιο παραδοσιακούς όρους, πώς θα ξαναγίνει μια απολύτως μοντέρνα δύναμη κοινωνικού εκσυγχρονισμού. Εδώ το πεδίο είναι ανοιχτό, εφόσον κανείς πάρει στα σοβαρά την ανάγκη να μιλήσει για τις ανισότητες (υλικές και συμβολικές) και την πιθανότητα η κοινωνική και η οικονομική Αριστερά να μην είναι αμοιβαία αποκλειόμενες.
Αυτά είναι προϋποθέσεις για να αντιμετωπιστεί η επιτυχημένη στρατηγική «τριγωνοποίησης» που εφάρμοσε η Ν.Δ. του Κυρ. Μητσοτάκη ισορροπώντας επιδέξια ανάμεσα σε στοιχεία νεοφιλελεύθερης, συντηρητικής και σοσιαλδημοκρατικής πολιτικής. Μια αντίστροφη «τριγωνοποίηση» δεν θα ήταν απλώς η περιώνυμη μάχη για το Κέντρο, αλλά το άνοιγμα διαύλων επικοινωνίας με κεντρώα, μετριοπαθή, φιλελεύθερα, ακόμη και συντηρητικά κοινά, στη βάση μιας πειστικής προοδευτικής πρότασης με κυβερνητική κλίση. Αν και αυτό μπορεί να δυσαρεστεί πολλούς φίλους του ΣΥΡΙΖΑ, η απουσία του Αλ. Τσίπρα ενδέχεται να διευκολύνει τέτοιες επαναπροσεγγίσεις.
Τελευταίο αλλά όχι έλασσον, ένα κόμμα γίνεται ηγεμονικό όταν γίνεται η μετωνυμία των αξιών που συμμερίζονται οι πολλοί. Ο ΣΥΡΙΖΑ το πέτυχε στη φάση της ανόδου: αξιοπρέπεια, αντίσταση, κοινωνική ευαισθησία ήταν έννοιες που προκαλούσαν ευρύτερες ταυτίσεις. Η Ν.Δ. το πέτυχε με έννοιες όπως προστασία και σταθερότητα. Ποιες είναι οι λέξεις που θα γεννήσουν τις νέες ταυτίσεις του κοινού της προοδευτικής παράταξης; Αυτή είναι η δυσκολότερη αλλά πιο πολύτιμη πολιτική άσκηση. Μόνο έτσι μπορεί να ξαναφτιαχτούν σχέσεις εκπροσώπησης, δηλαδή ο ΣΥΡΙΖΑ να επανέλθει στο πεδίο του πολιτικού: να δώσει συνεκτικό νόημα στις αναζητήσεις των ανθρώπων.
Αυτός ενδεχομένως θα ήταν ένας οδικός χάρτης, εφόσον βέβαια κανείς ενδιαφέρεται να τον ακολουθήσει. Με δύο άμεσους σταθμούς. Ο πρώτος είναι οι αυτοδιοικητικές εκλογές. Πεδίο δόξης λαμπρόν για την επανασύνδεση με το πρωτογενές κοινωνικό πεδίο, ειδικά για ένα κόμμα που πήγε από τη διαμαρτυρία στη διακυβέρνηση και πάλι πίσω χωρίς ουσιώδη μέριμνα να ριζώσει στην κοινωνία. Η κατάκτηση του δημόσιου χώρου είναι προϋπόθεση κάθε επιτυχημένης πολιτικής στρατηγικής, και η αυτοδιοίκηση δίνει αυτή την ευκαιρία υπό τον όρο ότι τα όποια εγχειρήματα θα προέλθουν από την κοινωνία των πολιτών και θα είναι «ευρύχωρα». Ο δεύτερος είναι οι ευρωεκλογές, όπου ο ΣΥΡΙΖΑ θα έχει μια ευκαιρία να επανακαθορίσει τη σχέση του με την Ευρώπη. Στην καλή περίπτωση, ανασύροντας την κληρονομιά ευρωπαϊκού μεταρρυθμισμού που έχει αφήσει η ξεχασμένη ανανεωτική Αριστερά.
Ολα αυτά, βέβαια, είναι ασκήσεις επί χάρτου χωρίς τη συνειδητοποίηση ότι σήμερα κανένα προοδευτικό κόμμα δεν μπορεί να υπάρξει παρά μόνο στο πλαίσιο μιας πληθυντικής Αριστεράς – μια άσκηση ταπεινότητας, δηλαδή. Προϋποθέτουν όμως και κάτι άλλο. Εάν οι ηττημένοι είναι να έχουν κέρδη σε ιστορική κατανόηση, θα ήταν καλή ιδέα να αποφύγουν εκείνο το είδος ναρκισσιστικής αριστερής μελαγχολίας που βρίσκει στην ήττα ένα ασφαλές καταφύγιο αυτοεπιβεβαίωσης.
O κ. Γιάννης Μπαλαμπανίδης είναι πολιτικός επιστήμονας, συγγραφέας.