Με τροπολογία στον πρόσφατο νόμο για τη φαρμακευτική κάνναβη, ρυθμίστηκε πολεοδομικά ο χώρος που προορίζεται για την ανέγερση του νέου Μουσείου του Ολοκαυτώματος στη Θεσσαλονίκη (άρθρο 43 ν. 4801/2021).
Δίπλα στον παλαιό σιδηροδρομικό σταθμό της πόλης, στον χώρο δηλαδή όπου τον Μάρτιο του 1943 στοιβάχθηκαν οι σαράντα πέντε και πλέον χιλιάδες Εβραίοι της Θεσσαλονίκης –άντρες, γυναίκες και παιδιά κάθε κοινωνικής τάξης και ηλικίας– για να επιβιβαστούν στα τρένα του θανάτου προς το Αουσβιτς, η τοποθεσία αυτή προσφέρεται δίχως άλλο για τον συγκεκριμένο σκοπό. Πολύ περισσότερο που, αποτελώντας το μνημειακό «ισοδύναμο» του Λευκού Πύργου στο δυτικό άκρο του θαλάσσιου μετώπου της πόλης, το πυργοειδές μεταμοντέρνο κτίριο του νέου μουσείου –έτσι τουλάχιστον όπως σχεδιάζεται– μπορεί να εκφράσει ιδανικά τον τρίτο πυλώνα της ιστορικής παράδοσης της Θεσσαλονίκης στα νεότερα χρόνια: μετά το βυζαντινό και το οθωμανικό, αναδεικνύεται με αυτό και το εβραϊκό παρελθόν της. Από αυτή την άποψη, αξίζουν έπαινο όσοι εργάστηκαν μεθοδικά και αθόρυβα γι’ αυτό το αποτέλεσμα, και προπάντων ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης Π. Πικραμμένος, ο οποίος είχε και τη σχετική ευθύνη.
Την καλή αυτή εικόνα, εν τούτοις, την ανατρέπει η διάταξη της παραγράφου 9 του κρίσιμου άρθρου που προβλέπει ότι η διοίκηση, διαχείριση και λειτουργία του νέου μουσείου, όταν ολοκληρωθεί η κατασκευή του, «θα ανατεθεί σε νομικό πρόσωπο μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, που θα συσταθεί προς τον σκοπό αυτόν, κατά την ισχύουσα νομοθεσία». Ετσι, με μια μονοκοντυλιά, παραμερίζεται το διεθνές μη κερδοσκοπικό σωματείο (Association Internationale Sans But Lucratif, AISBL), που με έδρα τις Βρυξέλλες είχαν ιδρύσει γι’ αυτόν τον σκοπό ο Δήμος Θεσσαλονίκης και η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης (ΙΚΘ), το 2018. Προσοχή: δεν μιλάμε για την ανέγερση του κτιρίου, την οποία θα αναλάβει η ΙΚΘ, αλλά για τη διοίκηση και τη διαχείρισή του, όταν αυτό ολοκληρωθεί. Εχοντας παρακολουθήσει από κοντά το εγχείρημα αυτό από την πρώτη στιγμή, νομίζω ότι πρόκειται για αστοχία. Θα προσπαθήσω να δείξω γιατί.
Την ιδέα της ανέγερσης ενός μουσείου του Ολοκαυτώματος αντάξιου της μνήμης όχι μόνον της γενοκτονίας των ναζί εις βάρος εβραϊσμού της Θεσσαλονίκης, αλλά και της πέντε σχεδόν αιώνων ιστορίας του τελευταίου στη μακεδονική πρωτεύουσα, είχε ο Γιάννης Μπουτάρης. Αυτός, μετά την εκλογή του ως δημάρχου Θεσσαλονίκης, ήταν εκείνος που έθεσε ως στρατηγικό στόχο για την ανάπτυξη της πόλης την ανάδειξη της ιστορικής συνέχειάς της. Σε αυτό το σχέδιο, που συνέπιπτε χρονικά με την αναζωογόνηση των εβραϊκών σπουδών σε Ευρώπη και Αμερική και με τη συστηματική μελέτη του Ολοκαυτώματος ως κορυφαίου εγκλήματος στην ιστορία της ανθρωπότητας, βρήκε σύμμαχο και την ΙΚΘ, η οποία, υπό την ηγεσία του Δαβίδ Σαλτιέλ, αγκάλιασε από την αρχή το σχέδιο για τη δημιουργία του νέου μουσείου.
Τέθηκε τότε το ερώτημα ποιος θα ήταν ο καταλληλότερος φορέας όχι τόσο για την ανέγερση, αλλά προπάντων για τη λειτουργία του νέου μουσείου. Δεν χρειαζόταν να έχει διαβάσει κανείς πολλή ιστορία για να αντιληφθεί τους κινδύνους που ελλόχευαν. Η βεβήλωση κάθε τόσο εβραϊκών μνημείων από φανατικούς στη Θεσσαλονίκη αλλά και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας, χώρια ο διάχυτος αντισημιτισμός, που δεν εντοπίζεται μόνο στη χώρα μας, υποδείκνυαν ότι χρειάζονταν προσοχή και πολύ λεπτοί χειρισμοί.
Επεσε τότε στο τραπέζι η ιδέα της δημιουργίας ενός φορέα, που η διοίκησή του δεν θα επηρεαζόταν από τα σκαμπανεβάσματα του εκλογικού κύκλου, είτε σε τοπικό επίπεδο (Δήμος, Περιφέρεια) είτε βέβαια σε εθνικό (κυβέρνηση, Βουλή). Γι’ αυτό όμως έπρεπε να ιδρυθεί ένας φορέας εκτός Ελλάδος, στη διοίκηση και διαχείριση του οποίου δεν θα μπορούσε να παρέμβει κανένας δήμαρχος, ούτε καν ο υπουργός Βορείου Ελλάδος. Μήπως και γι’ αυτόν τον λόγο δεν μεγαλουργούν στις μέρες μας στην Αθήνα φορείς όπως το Ιδρυμα Νιάρχου ή το Ιδρυμα Ωνάση;
Προτάθηκε έτσι η ίδρυση διεθνούς σωματείου κατά το βελγικό δίκαιο, με εναλλασσόμενη διοίκηση Μπουτάρη – Σαλτιέλ στα πρώτα βήματά του και συμμετοχή του ΑΠΘ, αλλά και φορέων με πλούσια εμπειρία στο αντικείμενο, όπως η γαλλική Mémoire de la Soah και η American Jewish Committee. Από φυσικά μάλιστα πρόσωπα δέχθηκαν να συμμετάσχουν και γνωστές διεθνείς προσωπικότητες, όπως ο Eric de Rothschild, η ελληνίστρια Katherine Fleming, αλλά και ο Michael Roth, Γερμανός υπουργός αρμόδιος για ευρωπαϊκά θέματα. Με τη σύνθεση αυτή, το διεθνές σωματείο υπηρετούσε άλλη μια προτεραιότητα του Γιάννη Μπουτάρη: την υπογράμμιση του παραδοσιακά κοσμοπολίτικου χαρακτήρα της Θεσσαλονίκης, τον οποίο είχαν επί χρόνια ενταφιάσει οι παλαιότεροι δημοτικοί άρχοντές της.
Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι το διεθνές σωματείο κατάφερε να εξασφαλίσει ένα σεβαστό χρηματικό ποσό για την έναρξη του έργου, αφ’ ενός μεν από τη γερμανική κυβέρνηση και αφ’ ετέρου από το Ιδρυμα Νιάρχου.
Τι συνέβη και η σημερινή κυβέρνηση εγκατέλειψε αυτόν τον φορέα; Δεν γνωρίζω την απάντηση, αλλά πολύ φοβούμαι ότι αυτή θα πρέπει να αναζητηθεί στον γνωστό δισταγμό όλων των φορέων εξουσίας στην Ελλάδα, κεντρικής μα και τοπικής, να εμπιστευθούν τη διαχείριση δημόσιων αγαθών σε φορείς που δεν ελέγχουν. Πρόκειται, κατά τη γνώμη μου, για μια ακόμη εκδήλωση της προ-νεωτερικής νοοτροπίας που ακούει στο όνομα «υπερκομματικοποίηση», χαρακτηριστικό γνώρισμα της οποίας είναι η υποβάθμιση των δυνατοτήτων της κοινωνίας των πολιτών να αναλάβει πρωτοβουλίες, ακόμη και σε πεδία όπως η ιστορία και ο πολιτισμός, στα οποία, σε άλλες χώρες, κατ’ εξοχήν κάνει θαύματα.
Θέλω να πιστεύω ότι η κυβέρνηση και ειδικά ο πρωθυπουργός θα αντιληφθούν την ανωτέρω αστοχία και θα επανορθώσουν όσο είναι καιρός. Αν μη τι άλλο, για να μην ενδώσουμε, για μια ακόμη φορά, στον επαρχιωτισμό της μιζέριας και για να μην εκτεθούμε όχι μόνον σε όσους δεσμεύτηκαν να χρηματοδοτήσουν το έργο, πιστεύοντας στη χρησιμότητα ενός φορέα απαλλαγμένου από τις κακοδαιμονίες της ελληνικής μικροπολιτικής, αλλά και σε εκείνους που έβαλαν την υπογραφή τους κάτω από το καταστατικό του, με την πεποίθηση ότι η Ελλάδα γυρίζει σελίδα.
* Ο κ. Νίκος Κ. Αλιβιζάτος είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.