Oλο και λιγότερη εμπιστοσύνη στις ειδήσεις που παρουσιάζουν τα ψηφιακά μέσα μαζικής ενημέρωσης (MME) έχουν οι πολίτες στην Ελλάδα. Μάλιστα τείνουν να αποφεύγουν τις άλλοτε «δημοφιλείς ειδήσεις» όπως ο πόλεμος στην Ουκρανία, τα αθλητικά αλλά και αστυνομικές ειδήσεις, ενώ ενδιαφέρονται περισσότερο για θετικές ειδήσεις, πληροφορίες που τους αφορούν αλλά και εκείνες που τους προτείνουν λύσεις στα προβλήματά τους. Οι πολίτες στην Ελλάδα που χρησιμοποιούν το Διαδίκτυο για την ενημέρωσή τους «μπαίνουν» όλο και λιγότερο στις ιστοσελίδες και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (MΚΔ) των παραδοσιακών μέσων ενημέρωσης, ειδικά οι νεότεροι εξ αυτών. Προτιμούν την ενημέρωση μέσω μηνυμάτων στο Viber ή το Messenger. Ταυτόχρονα ανεβαίνει και η δημοφιλία των Instagram και ΤikΤok, οπότε η άποψη των διασήμων και των influencers αποκτά ολοένα και μεγαλύτερη αξία. Πρόκειται για στοιχεία της ετήσιας έκθεσης του 2023 για την ενημέρωση στο Διαδίκτυο (Digital News Report) που υλοποιείται από το ινστιτούτο Reuters για τη Μελέτη της Δημοσιογραφίας του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης σε 46 χώρες. Τα στοιχεία για την Ελλάδα βασίζονται στις απαντήσεις δείγματος 2.023 ατόμων (χρόνος δημοσκόπησης: μέσα Ιανουαρίου – αρχές Φεβρουαρίου του 2023), τα οποία έχουν πρόσβαση στο Διαδίκτυο (δηλαδή το 79% του πληθυσμού της Ελλάδας).
Το χαμηλότερο ποσοστό
Μόνο το 19% των Ελλήνων παρουσιάζεται να εμπιστεύεται «τις περισσότερες ειδήσεις, τις περισσότερες φορές», σύμφωνα με τις απαντήσεις που δόθηκαν. Μάλιστα, το ποσοστό εμπιστοσύνης μειώθηκε κατά 8 ποσοστιαίες μονάδες σε σχέση με το 2022 και είναι το χαμηλότερο ανάμεσα στις 46 χώρες που συμμετείχαν στην έρευνα. Ενδεικτικά, ψήφο εμπιστοσύνης στα ΜΜΕ δίνει το 69% των ερωτηθέντων στη Φινλανδία. Μάλιστα υπάρχει σημαντική διαφοροποίηση στην εμπιστοσύνη των πολιτών στα ΜΜΕ ανάλογα με την πολιτική τους τοποθέτηση: μόνο το 11% των πολιτών που αυτοπροσδιορίζονται ως αριστεροί εμπιστεύεται τις ειδήσεις, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό όσων δηλώνουν δεξιοί είναι 28%. Αξίζει, ωστόσο, να σημειωθεί ότι μόλις ένα χρόνο πριν, το ποσοστό των δεξιών που εμπιστεύονταν τις ειδήσεις ήταν 42%. Περισσότεροι από τους μισούς ερωτώμενους, ποσοστό 57%, δηλώνουν μάλιστα ότι αποφεύγουν την ενημέρωση. Και πάλι η Ελλάδα παρουσιάζει μαζί με τη Βουλγαρία το μεγαλύτερο ποσοστό πολιτών που ηθελημένα δεν ενημερώνονται. Στις ΗΠΑ το αντίστοιχο ποσοστό των αρνητών των ειδήσεων φθάνει στο 38%. Τα θέματα που οι πολίτες αποφεύγουν κυρίως είναι ο πόλεμος στην Ουκρανία, τα αθλητικά αλλά και τα αστυνομικά. Αντίθετα δείχνουν να ενδιαφέρονται (δεν αποφεύγουν για την ακρίβεια) για θέματα που αφορούν την τεχνολογία και την επιστήμη καθώς και τις τοπικές ειδήσεις. Ενδιαφέρονται όμως σε ποσοστό 64% για θετικές ειδήσεις αλλά και για ειδήσεις (ποσοστό 54%) που δίνουν λύσεις στα προβλήματα τα οποία αντιμετωπίζουν.
Μόνο το 19% δηλώνει ότι εμπιστεύεται «τις περισσότερες ειδήσεις, τις περισσότερες φορές».
Οι χρήστες του Διαδικτύου επισκέπτονται όλο και λιγότερο τις ιστοσελίδες και τις εφαρμογές των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Μόλις το 20% των χρηστών του Διαδικτύου άνω των 35 ετών προτιμά να ενημερώνεται διαδικτυακά απευθείας από τα μέσα ενημέρωσης (με επίσκεψη στην κεντρική σελίδα τους ή στην εφαρμογή τους), ενώ στους νεότερους χρήστες (18-35 ετών) αυτό το ποσοστό έχει μειωθεί στο 8%, από το 24% που ήταν το 2016. Σημαντικό στοιχείο είναι επίσης το γεγονός ότι έχει αλλάξει και το τοπίο των ΜΚΔ. Το 2016, οπότε και ξεκίνησε να πραγματοποιείται η έρευνα στην Ελλάδα, 2 στους 3 χρήστες του Διαδικτύου χρησιμοποιούσαν το Facebook για ενημέρωση (68%), ενώ σήμερα το χρησιμοποιούν λιγότεροι από τους μισούς (46%). Η υποχώρηση των παλαιότερων ΜΚΔ, στα οποία παραδοσιακά αλλά και εναλλακτικά ΜΜΕ είχαν πρόσβαση, περιορίζει την επιρροή της αδιαμεσολάβητης δημοσιογραφίας στο κοινό του Διαδικτύου. Τα στοιχεία για την Ελλάδα στο δείγμα της έρευνας από το 2016 δημοσιεύει η διαΝΕΟσις με τον σχολιασμό του ερευνητικού συνεργάτη του ινστιτούτου Reuters, Αντώνη Καλογερόπουλου.
ΑΠΟΨΗ
Η πρόκληση που πρέπει να κερδίσουμε
Του Νίκου Παναγιώτου*
Τέσσερις είναι οι τάσεις που πρέπει να κρατήσουμε από την έκθεση του Ινστιτούτου Reuters του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης για τις ψηφιακές ειδήσεις στις υπό μελέτη χώρες και ειδικά στην Ελλάδα: 1) Πτώση της εμπιστοσύνης των πολιτών σε ό,τι αφορά τους δημοσιογράφους και τα ΜΜΕ. 2) Μείωση του ενδιαφέροντος για τις ειδήσεις. 3) Πολιτική πόλωση, που οδηγεί σε αντίστοιχη πόλωση – προτίμηση συγκεκριμένων ΜΜΕ. 4) Χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης από τους νέους ως κύριες ενημερωτικές πύλες –ειδικά στις ηλικίες 18-24 ετών– και συγκεκριμένα του TikTok, του Instagram και του YouTube.
Τα ευρήματα έχουν ένα κοινό σημείο ή την ακόλουθη αφετηρία, που είναι η γενικευμένη κρίση εμπιστοσύνης στους θεσμούς, η οποία οδηγεί στη μείωση του ενδιαφέροντος για τις ειδήσεις (επενδύεις σε κάτι που δεν εμπιστεύεσαι;) και την πολιτική πόλωση, καθώς οι θεσμοί δεν θεωρούνται αντιπροσωπευτικοί και συμπεριληπτικοί, γεγονός που οδηγεί στην έκρηξη της χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, τα οποία αποτελούν αυτό που ονομάζω κοινότητες εμπιστοσύνης.
H μείωση εμπιστοσύνης δεν αφορά μόνο τα ΜΜΕ και είναι λάθος να το δούμε έτσι. Αυτό τόνιζα από το 2006, όταν είχαμε τις πρώτες σοβαρές ενδείξεις της μείωσης της εμπιστοσύνης προς τα ΜΜΕ, που έχει εξελιχθεί σε μια γενικευμένη κρίση των θεσμών και εντέλει της ίδιας της δημοκρατίας μας. Αντανάκλαση αυτής της κατάστασης είναι: α) η πολιτική πόλωση, β) ο κατακερματισμός του δημόσιου βίου και γ) η ενίσχυση του ακραίου, συνθηματολογικού λόγου. Τα ευρήματα αυτά πρέπει να τα εξετάσουμε συγκριτικά, καθώς συνδέονται άμεσα με τη γενική αντίληψη ότι οι θεσμοί δεν είναι αντιπροσωπευτικοί, ενώ είναι απόρροια του καταγγελτικού λόγου που επικράτησε τα χρόνια προ του μνημονίου και κορυφώθηκε κατά τη διάρκειά του, με κύριο στόχο τους δημοσιογράφους και τα ΜΜΕ.
Για την αντιστροφή της κατάστασης απαιτείται συλλογική, άμεση απάντηση.
Η χώρα μας βρίσκεται κυριολεκτικά στην τελευταία θέση, καθώς έχει το χαμηλότερο ποσοστό αυτών που απαντούν πως εμπιστεύονται «τις περισσότερες ειδήσεις, τις περισσότερες φορές» (19%). Για την αντιστροφή της κατάστασης απαιτείται μια συλλογική άμεση απάντηση που θα συμπεριλαμβάνει: ενίσχυση των ανεξάρτητων θεσμών. Ενίσχυση των μηχανισμών διαβούλευσης. Ρύθμιση του δημοσιογραφικού επαγγέλματος – διαχωρισμός των επαγγελματιών δημοσιογράφων από τους δημοσιολογούντες. Αλλαγή μοντέλου δημοσιογραφίας. Εμφαση στις αρχές δημοσιογραφικής δεοντολογίας. Επένδυση στον ανθρώπινο παράγοντα. Το πλέον σημαντικό όμως είναι να σταματήσει ο απαξιωτικός καταγγελτικός λόγος εναντίον των ΜΜΕ και των δημοσιογράφων. Το επόμενο θύμα θα είναι η δημοκρατία μας κι αυτό θα πρέπει να γίνει κοινός τόπος.
* Ο κ. Νίκος Παναγιώτου είναι αν. καθηγητής Τμήματος Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ στο ΑΠΘ.