«Τα παιδιά είναι πιο προσηλωμένα στις σπουδές τους, καθώς θέλουν να τις ολοκληρώσουν το συντομότερο δυνατό. Είναι πιο ώριμα, παρακολουθούν με επιμέλεια τα μαθήματα, κάνουν εργασίες. Γνωρίζουν ότι στη σύγχρονη εποχή, και με μια χώρα σε βαθιά κρίση, δύσκολα θα επιβιώσουν εάν αρκεστούν στην ήσσονα προσπάθεια». Τα λόγια αυτά του Αντώνη Τουρλιδάκη, πρύτανη του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, αποτυπώνουν μία από τις ισχυρότερες τάσεις που καταγράφεται στα ελληνικά πανεπιστήμια μετά την πολυετή κρίση. Οι φοιτητές γεμίζουν τα αμφιθέατρα, επισπεύδουν τη λήψη πτυχίου, διεκδικούν υψηλούς βαθμούς και δεν αρκούνται στο δημοκρατικό «5», αφού στοχεύουν μία θέση σε ένα μεταπτυχιακό πρόγραμμα. Ακόμη και οι «αιώνιοι» φοιτητές –η παραδοξότητα αυτή των ελληνικών ΑΕΙ– είναι πλέον λιγότεροι των ενεργών. Στο πλαίσιο αυτό, χαρακτηριστικό των νέων τάσεων στην ελληνική τριτοβάθμια εκπαίδευση λόγω της κρίσης, έχει περιοριστεί κατά πολύ η δυναμική των φοιτητικών παρατάξεων, σε συνδυασμό και με την απαξίωση που υφίσταται η πολιτική στην Ελλάδα. Οι διδάσκοντες από την πλευρά τους παλεύουν να επιβιώσουν με χαμηλούς μισθούς, χωρίς εκπτώσεις στο ακαδημαϊκό έργο.
Ειδικότερα, τα τελευταία χρόνια ο αριθμός των πτυχιούχων ετησίως αυξάνεται. Ενδεικτικά, σύμφωνα με την τελευταία τριμηνιαία έκθεση της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής «Η Ελλάς με Αριθμούς, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2018», το 2016 πήραν πτυχίο 34.491 φοιτητές, αύξηση σχεδόν 10% σε σχέση με τους 31.602 πτυχιούχους του 2010. Βέβαια, πίσω από τους αριθμούς κρύβεται μία εντυπωσιακή ποιοτική αλλαγή. «Τα αμφιθέατρα είναι πλέον γεμάτα. Οι φοιτητές έχουν συνειδητοποιήσει ότι η επαγγελματική τους ζωή θα είναι πολύ δύσκολη στην Ελλάδα, και έτσι επιδιώκουν να αποκτήσουν όσο το δυνατόν περισσότερα εφόδια. Παρατηρώ ότι οι φοιτητές έχουν ζέση όχι μόνο για τις συμβατικές υποχρεώσεις τους ώστε να περάσουν ένα μάθημα. Αφιερώνουν πολύ χρόνο στα εργαστήρια για παραγωγή νέας γνώσης, ζητούν να κάνουν εργασίες» τονίζει στην «Κ» ο Αχιλλέας Γραβάνης, καθηγητής στην Ιατρική Σχολή του Παν. Κρήτης.
Πρακτική σε επιχειρήσεις
«Τα παιδιά παίρνουν πρωτοβουλίες, προσανατολίζονται στην πρακτική άσκηση σε επιχειρήσεις», προσθέτει η Ελένη Θανοπούλου καθηγήτρια στο τμήμα Ναυτιλίας και Επιχειρηματικών Υπηρεσιών στο Παν. Αιγαίου. Και προσθέτει: «Η κρίση έχει οδηγήσει τους φοιτητές να ωριμάσουν γρήγορα. Ξέρουν ότι σπουδάζουν με θυσίες των γονιών τους. Μου θυμίζει τη δεκαετία του ’70, όταν η χώρα έβγαινε πάλι από μία δύσκολη περίοδο, όπως τώρα».
«Ο μέσος όρος της ποιότητας των φοιτητών έχει βελτιωθεί και αυτό οφείλεται στην προσπάθεια των φοιτητών που αντιλαμβάνονται ότι χρειάζονται προσόντα για την Ελλάδα και πολύ πιθανό στο εξωτερικό» λέει ο κ. Γραβάνης. Ετσι από το «δημοκρατικό 5» των πρώτων δεκαετιών του ΠΑΣΟΚ, φτάσαμε οι φοιτητές να παρακαλούν τους καθηγητές να τους απορρίψουν εάν ο βαθμός που θα πάρουν είναι κάτω του 7, και μπορεί να τους χαλάσει το μέσον όρο του πτυχίου. Ο λόγος είναι ότι για να γίνουν δεκτοί σε κάποιο μεταπτυχιακό πρόγραμμα οφείλουν να έχουν βαθμό πτυχίου τουλάχιστον 7. «Παλαιότερα στις μεταπτυχιακές σπουδές στόχευαν κυρίως όσοι ήθελαν να ακολουθήσουν ακαδημαϊκή καριέρα.
Σήμερα οι φοιτητές γνωρίζουν ότι οι σπουδές τους θα είναι πλήρεις εάν διαθέτουν έναν μεταπτυχιακό τίτλο. Σαν το μεταπτυχιακό να είναι παράρτημα του πρώτου πτυχίου. Γι’ αυτό είναι συνεπείς και μελετούν περισσότερο για να έχουν καλούς βαθμούς», παρατηρεί στην «Κ» η καθηγήτρια του Παν. Αθηνών Ευγενία Μπουρνόβα. Η αύξηση της ζήτησης για μεταπτυχιακά προγράμματα είναι εκρηκτική. Ο αριθμός των μεταπτυχιακών φοιτητών αυξήθηκε κατά 70% από το 2010 (ήταν 31.071) στο 2016 (έφθασε τους 52.946). Και όπως παρατηρεί ο κ. Τουρλιδάκης, «πολλά παιδιά διεκδικούν υποτροφίες. Αλλιώς, όλο και περισσότεροι προσπαθούν να τα βγάλουν πέρα, δουλεύοντας παράλληλα με τις σπουδές τους».
Οι «αιώνιοι», λιγότεροι από τους ενεργούς
Σημαντική ανατροπή στο φαινόμενο των «αιωνίων» φοιτητών καταγράφεται τα τελευταία τρία χρόνια. Ο αριθμός τους κινείται αυξητικά συγκριτικά με τις προηγούμενες χρονιές και η αύξηση συνδυάζεται με την περαιτέρω μεγέθυνση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης μέσω των όλο και περισσότερων εισακτέων ετησίως. Ωστόσο, ενώ μέχρι το 2014 ο αριθμός των «αιωνίων» υπερτερούσε των ενεργών φοιτητών –δηλαδή εκείνων που βρίσκονται ακόμη εντός του ελάχιστου χρόνου σπουδών της σχολής τους (τέσσερα, πέντε ή έξι χρόνια, ανάλογα με τη σχολή)– από το 2014 και μετά παρουσιάζεται μία αντιστροφή. Ετσι, ο αριθμός των ενεργών φοιτητών είναι πολύ μεγαλύτερος των «αιωνίων».
Συγκεκριμένα, την ακαδημαϊκή χρονιά 2009-2010 οι «αιώνιοι» φοιτητές ήταν 176.393 και το σύνολο των ενεργών 165.443. Το 2013-2014 οι «αιώνιοι» ήταν 193.207 και οι ενεργοί 174.039. Το 2014-2015 είναι η πρώτη χρονιά που οι ενεργοί φοιτητές παίρνουν αριθμητικό κεφάλι: Τότε οι «αιώνιοι» ήταν 190.496 έναντι 196.559 των φοιτητών εντός του κανονικού χρόνου σπουδών. Το ίδιο συνεχίστηκε το 2015-2016, καθώς οι «αιώνιοι» ήταν 193.583 και ο αριθμός των ενεργών εκτοξεύθηκε στις 203.231.
Η ανατροπή της αριθμητικής ισχύος των «αιωνίων» το 2014-2015 αποδίδεται στον νόμο 4009/2011 που έδωσε χρονικό περιθώριο –τριετία– στους «αιώνιους» να ολοκληρώσουν τις σπουδές τους, αλλιώς θα διαγράφονταν. Τότε αρκετοί παρακινήθηκαν να πάρουν το πτυχίο. Ωστόσο, η κατάργηση της σχετικής ρύθμισης επί υπουργίας Νίκου Φίλη το 2015 αύξησε και πάλι τον αριθμό, όμως η τάση είχε παγιωθεί. Σε αυτό συνέβαλε η οικονομική κρίση, αλλά και ότι, όπως λένε πανεπιστημιακοί στην «Κ», τα ΑΕΙ έχουν μετατραπεί σε… εξεταστικά κέντρα. Με Πράξη Νομοθετικού Περιεχομένου το 2015 παγιώθηκε η τακτική των διπλών εξεταστικών. Δηλαδή, οι φοιτητές που έχουν ξεπεράσει τον ελάχιστο χρόνο σπουδών της σχολής μπορούν να εξεταστούν σε όλα τα μαθήματα τρεις φορές: στις εξετάσεις του Φεβρουαρίου, του Ιουνίου και στις επαναληπτικές του Σεπτεμβρίου. Ετσι πολλοί «αιώνιοι» φοιτητές αξιοποιούν τη δυνατότητα αυτή για να πάρουν το πτυχίο.
Παρελθόν η ισχύς των παρατάξεων
Οι ανατροπές στην πολιτική σκηνή και η απαξίωση της πολιτικής και των κομμάτων (ιδίως μεταξύ των νέων) σε συνδυασμό με την εντατικοποίηση των σπουδών έχουν συμπιέσει τη δυναμική των φοιτητικών παρατάξεων. Η συμμετοχή στις φοιτητικές εκλογές είναι δραματικά μικρή, όπως και η παρεμβατικότητα των παρατάξεων. Ωστόσο, προσοχή: δεν μιλούμε για τις ηχηρές μειοψηφικές ομάδες που παρεμβαίνουν στις συνεδριάσεις των ακαδημαϊκών οργάνων για να επιβάλουν τις θέσεις τους. Για την αντιμετώπιση αυτών των στρεβλώσεων στη λειτουργία των ΑΕΙ είναι αρμόδια τα ακαδημαϊκά όργανά τους. Αντίθετα, η μεγάλη μερίδα των φοιτητών αρνείται τις καταλήψεις ως μορφή διεκδίκησης ενός αιτήματός τους, και ουσιαστικά αντιδρά σε κινητοποιήσεις που πλήττουν την εύρυθμη λειτουργία της σχολής τους.
Ενδεικτική της πτώσης της ισχύος των φοιτητικών παρατάξεων είναι η συνεχώς μειούμενη συμμετοχή στις φοιτητικές εκλογές. Σύμφωνα με τα στοιχεία της ΔΑΠ-ΝΔΦΚ για τα πανεπιστήμια, από τις 61.000 φοιτητές που ψήφισαν το 2015, η συμμετοχή περιορίστηκε στις 49.700 το 2016, στις 45.200 το 2017 και έπεσε στις 43.400 πέρυσι. Με δεδομένο ότι, με βάση την ΕΛΣΤΑΤ, οι φοιτητές στα πανεπιστήμια ήταν 203.231 το 2016, στις εκλογές μετέχει περίπου το 25% των φοιτητών. «Δεν ξέρω γιατί κάποιος να ενταχθεί σε παράταξη. Οι παρατάξεις μοιάζουν στοιχείο του… παρελθόντος στα ΑΕΙ. Ακόμη και οι σημειώσεις των καθηγητών διατίθενται ηλεκτρονικά» λέει στην «Κ» ο Ν. Τ., φοιτητής της Νομικής Αθηνών.
Εκτός από την ποσοτική αποδυνάμωση, πλήγμα στην ισχύ των παρατάξεων έδωσε ο νόμος 4009 του 2011 που κατήργησε τη συμμετοχή των φοιτητών στις πρυτανικές εκλογές. «Το δίκτυο αλληλοϋποστήριξης των φοιτητών στα πανεπιστήμια υφίσταται», παρατηρεί στην «Κ» ο Αλέξανδρος Μίχας, ηγετικό στέλεχος της ΟΝΝΕΔ. Βέβαια, η ΔΑΠ έχει δώσει βάρος στην προώθηση των πολιτικών θέσεων του μητρικού κόμματος. Την ίδια στιγμή, η παράταξη του ΚΚΕ βρίσκεται ποσοστιαία στη δεύτερη θέση, ενώ από τον χώρο της Αριστεράς «κεφάλι» έχουν πάρει φοιτητικά σχήματα με αναφορές στην Εξωκοινοβουλευτική Αριστερά.
Οι χαμηλοί μισθοί των καθηγητών
Πόσα; 1.250 ευρώ «καθαρά». Σε αυτό το επίπεδο κινείται ο μισθός ενός νέου πανεπιστημιακού, ύστερα από περικοπές έως 32% την περίοδο 2010-17. Μπορεί το ποσό να μοιάζει ικανοποιητικό για μηνιαίες απολαβές εν μέσω της οικονομικής κρίσης, ωστόσο πρόκειται για έναν πολύ χαμηλό μισθό εάν αναλογιστούμε τα χρόνια σπουδών αλλά και αναμονής μέχρι τον διορισμό. Ετσι, οι περικοπές των αμοιβών των διδασκόντων οδήγησαν πλέον τους πανεπιστημιακούς να επιδιώκουν τη συμμετοχή τους σε μεταπτυχιακά προγράμματα (επ’ αμοιβή) ή και μία δεύτερη θέση εργασίας. Αυτό επηρεάζει εν γένει τη λειτουργία των ΑΕΙ, διαμορφώνοντας ένα νέο τοπίο εντός των ιδρυμάτων.
Σήμερα, το διδακτικό προσωπικό κυμαίνεται περί τις 13.000. Το ακαδημαϊκό έτος 2015-2016, με βάση τα στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής, ήταν 13.148 μέλη. «Είμαστε μία αδικημένη τάξη ανθρώπων με κριτήριο τις απολαβές μας εάν αναλογιστούμε την επένδυση στις σπουδές», παρατηρεί στην «Κ», ο πρύτανης του Παν. Δυτικής Μακεδονίας Αντώνης Τουρλιδάκης. «Οικονομικά κίνητρα δεν υπάρχουν, μόνο πλέον από μεράκι και πάθος συνεχίζουμε να διατηρούμε το ίδιο επίπεδο στη δουλειά μας», προσθέτει ο ίδιος. Η πλειονότητα καταφεύγει στα μεταπτυχιακά ή σε θέσεις εκτός ΑΕΙ. «Ο ατομικισμός πλέον έχει φθάσει στο έπακρο» παρατηρεί στην «Κ» η καθηγήτρια στο Παν. Αθηνών Ευγενία Μπουρνόβα.
Με τον τρόπο αυτό, βέβαια, δημιουργούνται πανεπιστημιακοί διαφορετικών ταχυτήτων, καθώς οι ευκαιρίες που προσφέρονται στους πανεπιστημιακούς κεντρικών ΑΕΙ είναι περισσότερες από εκείνες για τους διδάσκοντες των περιφερειακών. «Προσπαθούμε να διεκδικήσουμε ερευνητικά προγράμματα από την Ε.Ε. αλλά και ελληνικές επιχειρήσεις. Ωστόσο, δεν υπάρχει ισχυρή τοπική οικονομία. Για παράδειγμα, η ΔΕΗ στην Κοζάνη –όπου η έδρα του πανεπιστημίου– αντιμετωπίζει σημαντικά προβλήματα» παρατηρεί ο κ. Τουρλιδάκης. Οι συνθήκες αυτές λειτουργούν αποτρεπτικά στην προσέλκυση νέων επιστημόνων που έχουν μεταναστεύσει στο εξωτερικό. Βέβαια, το ενδιαφέρον για τις νέες θέσεις είναι πάντα υψηλό από την Ελλάδα, αφού ο διορισμός λειτουργεί αποτρεπτικά στη μετανάστευση.
Η έρευνα στη μέγγενη της γραφειοκρατίας
Συνολικά επτά υπογραφές και πολλές εβδομάδες αναμονής χρειάζονται για δαπάνη 100 ευρώ στα πανεπιστήμια αλλά και στα ερευνητικά κέντρα. «Ο νόμος 4485/2017, που διέπει τους Ειδικούς Λογαριασμούς Ερευνας (ΕΛΚΕ) των ερευνητικών κέντρων και των πανεπιστημίων, πλήττει ανεπανόρθωτα την έρευνα, έναν από τους λίγους παραγωγικούς, αναπτυξιακούς τομείς στους οποίους η χώρα παρουσιάζει θετικές επιδόσεις, ακόμη και μέσα στην περίοδο της κρίσης», αναφέρει η Ενωση Ελλήνων Ερευνητών (ΕΕΕ).
Ειδικότερα, οι ΕΛΚΕ δημιουργήθηκαν, με τον νόμο 1514 του 1985, ώστε τα ερευνητικά κέντρα και τα ΑΕΙ να έχουν ευελιξία στη διαχείριση των ερευνητικών έργων. «Πλέον με τις διατάξεις του νόμου του 2017, και την υπαγωγή των ΕΛΚΕ στις ρυθμίσεις της γενικής κυβέρνησης, η ευελιξία και η αυτονομία των ΕΛΚΕ έχουν χαθεί» αναφέρει στην «Κ» η Ευγενία Μπουρνόβα, καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Με βάση τα στοιχεία που διέθεσε στην «Κ» ο Δημήτρης Σακελλαρίου, διευθυντής Ερευνών στο Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών και μέλος του διοικητικού συμβουλίου της ΕΕΕ, για να γίνει μια δαπάνη αξίας 50-100 ευρώ (π.χ. η αγορά ενός εξωτερικού δίσκου ηλεκτρονικού υπολογιστή) θα πρέπει να έχει προγραμματιστεί ένα-δύο χρόνια νωρίτερα.
Για να εγκριθεί μπορεί να χρειαστούν τουλάχιστον δύο εβδομάδες. Για δαπάνη πάνω από 1.000 ευρώ ο χρόνος διπλασιάζεται και για πάνω από 2.500 ευρώ πολλαπλασιάζεται. Για όλες τις εγκρίσεις χρειάζονται περί τις επτά υπογραφές τουλάχιστον, ενώ πολλές φορές προστίθεται και η εμπλοκή του διοικητικού συμβουλίου για την τελική έγκριση.
Παράλληλα, σύμφωνα με τον ίδιο, «οι αλλεπάλληλοι έλεγχοι, οι γραφειοκρατικές διαδικασίες, οι προσωπικές ευθύνες έχουν δημιουργήσει ένα τεράστιο κύμα ευθυνοφοβίας στα στελέχη των ΕΛΚΕ. Γι’ αυτό δημιουργούν ακόμη περισσότερη γραφειοκρατία, για να αποφύγουν τις ευθύνες. Οι ερευνητές βρίσκονται αντιμέτωποι με έναν λαβύρινθο γραφειοκρατικών διαδικασιών και κινδυνεύουν να βρεθούν υπόλογοι για μη υλοποίηση της έρευνας».