Πίσω από κάθε τίτλο συνέντευξης ή δήλωσης της Αννας Καφέτση, τον τελευταίο καιρό, υπάρχει το ίδιο σταθερό ερώτημα – αίτημα: ένα έτοιμο κτίριο, η νέα στέγη του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ) στο Φιξ, που δεν εγκαινιάζεται από την περασμένη άνοιξη. Γιατί; Η διευθύντριά του, εδώ και 14 χρόνια, από την εποχή δηλαδή που το ΕΜΣΤ ήταν «ιδέα» μόνο, χωρίς δικό του χώρο, χωρίς καμία συλλογή, δεν είναι αμάθητη στις δυσκολίες. Ομως σε αυτή την περίπτωση η εμπλοκή φαίνεται πιο σύνθετη. Απέναντι στην Αννα Καφέτση βρίσκεται ένα Δ.Σ. με το οποίο η συνεργασία δεν είναι καθόλου αποτελεσματική. «Ο μόνος λόγος που με απασχολεί η αντιπαράθεση είναι γιατί εμποδίζει το μουσείο να ανοίξει. Είμαι εδώ και εφαρμόζω τον νόμο, ξέρω ποια είναι τα διευθυντικά μου καθήκοντα και δικαιώματα», υπογραμμίζει η κ. Καφέτση. Και παρότι υποστηρίζει ότι «έχει κατακτήσει την εσωτερική γαλήνη», αντιλαμβάνεται εύκολα κανείς ότι η ισορροπία είναι πολύ εύθραυστη. Η περιπέτεια μπορεί να κορυφώθηκε το 2014, αλλά είναι μια διελκυστίνδα χρόνων, «μια μικρογραφία της γενικής κατάστασης στη χώρα που προσπαθούμε και πρέπει να αλλάξουμε». Κόπωση, αγωνία, θυμός («υφίσταμαι μια βιαιότητα», περιγράφει), παράλληλα με το «όνειρο της στιγμής που θα στήσει τα έργα στον καινούργιο χώρο».
Συναντηθήκαμε στο γραφείο της, στο αίθριο του Ωδείου Αθηνών (από το 2008). Ευρύχωρο, φωτεινό, υποδειγματικά λιτό. Οι τοίχοι λευκοί και σχεδόν άδειοι, αν εξαιρέσει κανείς δυο πολύ μικρά έργα –τοποθετημένα σε διαφορετικά σημεία– ένα του Βλάση Κανιάρη και ένα του Γιώργου Χατζημιχάλη.
– Σας συνοδεύει η φήμη του «πολύ δύσκολου ανθρώπου»…
– Εύκολη, ναι, δεν είμαι, γιατί έχω απαιτήσεις από τον εαυτό μου. Είμαι απαιτητική. Και ασυμβίβαστη. Δεν έχασα ποτέ την κριτική φωνή και την αυτονομία μου. Αυτό νομίζω δεν συγχωρείται εύκολα… Σκεφτείτε ότι όταν ξεκίνησα το 2000 δεν είχα συνεργάτες. Επαιζα όλους τους ρόλους. Ημουν ολομόναχη σε ένα δωμάτιο στο Φιξ. Δεν υπήρχε κανείς ούτε για να σηκώνει το τηλέφωνο. Δούλευα άπειρες ώρες. Σιγά σιγά το ΕΜΣΤ στελεχώθηκε. Η ομάδα ποτέ δεν ξεπέρασε τους 20 ανθρώπους, τώρα είναι 16 μαζί με τους φύλακες και όλες τις ειδικότητες. Οταν ασχολήθηκα με τους στόχους του μουσείου, δεν ήθελα να είναι «μια από τα ίδια». Είχα και την εμπειρία του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης του Κέντρου Πομπιντού. Μεγάλο σχολείο. Είδα πώς δουλεύουν οι μουσειακοί θεσμοί και όχι οι… προσωπικές αντιπαλότητες. Στη χώρα μας, δεν υπάρχουν ιεραρχήσεις, αξιολογήσεις, κριτήρια.
– Οσες φορές έχω επισκεφθεί το ΕΜΣΤ είχε ελάχιστο κόσμο. Πού οφείλεται η τόσο περιορισμένη προσέλευση;
– Εξαρτάται από την έκθεση. Η μεγαλύτερη επισκεψιμότητα ήταν, τα πρώτα χρόνια, στο Φιξ. Ομως, δεν συμμερίζομαι την άποψή σας. Τα εκπαιδευτικά προγράμματα του ΕΜΣΤ έχουν μεγάλη επιτυχία… Πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι πρόκειται για μουσείο – νομάδα. Εδώ και 14 χρόνια αλλάζει χώρους (σ.σ. Φιξ – Μέγαρο Μουσικής – Ωδείο Αθηνών). Από επιμελήτρια ακόμα, πίστευα ότι και έναν επισκέπτη να κατακτήσει το μουσείο είναι μεγάλο κέρδος. Ακόμη και ένας να έρθει για μια ξενάγηση είναι σημαντικό. Πάνω σε συνειδητούς επισκέπτες κτίζεται σιγά σιγά το κοινό. Δεν υπήρχε στην Ελλάδα εξαρχής.
– Δεν μπορεί κανείς να κατέχει μια θέση διευθυντική εφ’ όρου ζωής. Στην Ελλάδα η διαδοχή στους οργανισμούς γίνεται πολύ δύσκολα και, το χειρότερο, δεν ετοιμάζεται διάδοχη κατάσταση.
– Κάθε χώρα έχει τις ιδιαιτερότητές της. Στα μουσεία που έχουν συγκροτημένες συλλογές και λειτουργεί ο θεσμός, είναι θετικό να ανανεώνονται οι διευθυντές. Βέβαια, τα πιο επιτυχημένα μουσεία είναι αυτά στα οποία οι διευθυντές τους έμειναν κάποια χρόνια. Οπως στο Παρίσι στο Πομπούρ, στο Αμστερνταμ, στο ΜΟΜΑ της Ν. Υόρκης… Εδώ παλεύω τόσα χρόνια για να γίνει το μουσείο. Ποτέ δεν θα μπορούσα να φανταστώ ότι χρειάζονται τόσα χρόνια για ένα κτίριο. Μακάρι ένας διευθυντής να προέρχεται από το δυναμικό του μουσείου, από τους στενούς συνεργάτες. Στην Ελλάδα διορίζεται από την πολιτική ηγεσία του ΥΠΠΟ. Πώς να ετοιμάσεις τη διαδοχή σου; Για μένα δεν είναι «καρέκλα» αυτή η θέση. Θέλω να επιτευχθεί ο στόχος, να εγκαινιαστεί και να λειτουργήσει το νέο κτίριο. Η μεγάλη αγωνία μου είναι να αφήσω μια δυνατή ομάδα που θα μπορεί να λειτουργεί το μουσείο με οποιονδήποτε διευθυντή. Δεν είμαι αιώνια εδώ ούτε τα άπειρα βιολογικά περιθώρια έχω.
– Θα μπορούσε να προκηρυχθεί η θέση και σε διεθνή διαγωνισμό.
– Ασφαλώς. Αλλά πρώτα πρέπει να έχουμε το μουσείο. Να ανοίξει και να περπατήσει. Αλλιώς όλα τα άλλα είναι φούμαρα.
– Πώς «βλέπετε» το καινούργιο μουσείο;
– Εχω φανταστεί κάθε γωνιά του, έχω περπατήσει τον χώρο αυτό, πάρα πολύ άδειο, πολλές φορές, έχει πολλές ομορφιές. Ονειρεύομαι τη στιγμή που θα μπορέσω να στήσω τα έργα, τις ανατροπές –αναπόφευκτες– της τελευταίας στιγμής… Αν ρωτούσατε ποιο είναι το στίγμα του ΕΜΣΤ και ποιο θα εξακολουθήσει να είναι, θα απαντούσα: η διαπολιτισμικότητα. Εχω συγκεντρώσει έργα καλλιτεχνών από τις περιφέρειες του κόσμου, παρακολουθώντας πάντα την «καρδιά» της διεθνούς συζήτησης για το πού πάει η τέχνη και ποιες στρατηγικές πρέπει να αναπτύσσουν τα μουσεία… Ξέρετε, είναι μεγάλη μοναξιά να μην έχεις συνομιλητές σε ένα Δ.Σ. Παλαιότερα δεν ήταν το ίδιο… Αυτό που θέλει να κάνει το τωρινό συμβούλιο είναι να ελέγξει τον σχεδιασμό και το σκεπτικό της έκθεσης, πράγμα το οποίο δεν κάνω εγώ στους επιμελητές μου. Σέβομαι απόλυτα τη δουλειά τους. Είναι δυνατόν ένα Δ.Σ. να θέλει να εγκρίνει, για παράδειγμα, τον τρόπο που ο σκηνοθέτης θα ανεβάσει μια παράσταση ή ο διευθυντής ορχήστρας θα διευθύνει μια συναυλία;
– Εχετε αλλάξει μέσα σε αυτά τα 14 χρόνια;
– Ναι. Πολύ. Εχω γίνει πιο στωική, κι έχω γαληνέψει μέσα μου. Γι’ αυτό και δεν έχω συντριβεί. Αν μπόρεσα και στάθηκα όρθια στη βαρβαρότητα των τελευταίων μηνών είναι ακριβώς επειδή έχω την εσωτερική γαλήνη και εμπιστοσύνη σε αυτό που κάνω και αγαπάω.
Η περιπέτεια των 14 χρόνων
«Γιατί χρειάστηκαν 14 χρόνια για να αποκτήσει το ΕΜΣΤ στέγη;» ρωτάμε την κ. Καφέτση, ζητώντας μια συνοπτική απάντηση.
«Πώς μπορεί να γίνει περίληψη το πιο κρίσιμο ερώτημα; Είναι μια μεγάλη συζήτηση. Η καθυστέρηση έχει να κάνει με πολλούς παράγοντες. Κυβερνητικές αλλαγές, αλλαγές υπουργών, μεγάλα διαστήματα χωρίς Διοικητικό Συμβούλιο, ενστάσεις στους διαγωνισμούς, δικαστικές εμπλοκές δημιούργησαν μεγάλη καθυστέρηση στη λήψη αποφάσεων σε όλες τις φάσεις του έργου. Η κατά καιρούς σύνθεση του Δ.Σ. συνέτεινε, επίσης, σε πάσης φύσεως δυστοκίες και καθυστερήσεις, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπήρξαν ορισμένοι άξιοι και αποτελεσματικοί άνθρωποι όλα αυτά τα χρόνια που στήριξαν και προώθησαν για όσο καιρό έμειναν, την υπόθεση του κτιρίου.
Ενδεικτικά να αναφέρω ότι η συζήτηση για το πού θα στεγαστεί τελικά το μουσείο διήρκεσε αρκετά χρόνια και μόλις στο τέλος του 2000 οριστικοποιήθηκε ότι θα γίνει στο πρώην Εργοστάσιο Φιξ, στο οποίο είχα ήδη εγκατασταθεί από τον Μάρτιο του 2000 για να μπορέσει να αποκτήσει μια έδρα το μουσείο και να εκταμιευθεί η κρατική ετήσια επιχορήγηση (που για τον λόγο αυτό είχε χαθεί την προηγούμενη χρονιά), αλλά και για να ξεκινήσει τη λειτουργία του. Είχε φτιαχτεί τότε ένας εκθεσιακός χώρος στο ισόγειο του Φιξ.
Ο νικητής του διαγωνισμού για τη μελέτη του ΕΜΣΤ αναδείχτηκε τον Νοέμβριο του 2003, αλλά η σύμβαση με τους μελετητές για την εκπόνησή της υπογράφηκε, ελλείψει Δ.Σ., ένα χρόνο μετά. Τραγική από την άποψη της καθυστέρησης ήταν και η εξέλιξη στο θέμα της κατασκευής του κτιρίου. Η προκήρυξη του διαγωνισμού ξεκίνησε τον Οκτώβριο του 2005 και το κτίριο ολοκληρώθηκε μόλις τον Φεβρουάριο του 2014! Από τον Ιούνιο του 2007 που υπογράφηκε η σύμβαση με τον πρώτο εργολάβο (ΒΙΟΤΕΡ) μέχρι τον Οκτώβριο του 2009 που κηρύχθηκε έκπτωτος, δεν είχε εκτελεστεί ούτε το 5% του έργου. Και από την άνοιξη του 2010, οπότε το μουσείο κέρδισε τα ασφαλιστικά μέτρα που είχε καταθέσει ο έκπτωτος ανάδοχος, χρειάστηκε ενάμισης χρόνος για να παρθεί τελικά η απόφαση να προχωρήσουμε στον δεύτερο και στη συνέχεια στον τρίτο μειοδότη, αφού στο μεταξύ είχαμε ήδη ξεκινήσει τη διαδικασία για νέο διαγωνισμό. Τελικά, η νέα σύμβαση υπογράφηκε τον Νοέμβριο του 2011 και ξεκίνησε επιτέλους η ανακατασκευή του κτιρίου με νέο ανάδοχο (ΑΚΤΩΡ).
Η περιπέτεια του ΕΜΣΤ δεν είναι παρά μια μικρογραφία της γενικής κατάστασης που προσπαθούμε και πρέπει να αλλάξουμε. Αλλά το ότι παρά όλες αυτές τις αντιξοότητες το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης είναι πια μια πραγματικότητα για τη χώρα και θα μπει στο νέο κτίριο με τη δεκατετράχρονη ιστορία του, είναι ένα δείγμα ότι όταν υπάρχει σαφής στόχος και σχέδιο τα πράγματα γίνονται.
Ή, για να θυμηθούμε το γνωστό, το ΕΜΣΤ έφτασε ώς εδώ με την “αισιοδοξία της θέλησης”. Μένει να αποδειχτεί αν το χτίσιμο ήταν ευκολότερο από το άνοιγμα…».
Οι ευεργέτες και οι χορηγοί
Κι ενώ η Αννα Καφέτση προσπαθεί να «κλείσει διοικητικά θέματα του νέου κτιρίου ώστε να γίνει η προσωρινή παραλαβή του από τον εργολάβο», περιμένει μια ανακοινωμένη ήδη εδώ και καιρό δωρεά του Ιδρύματος «Σταύρος Νιάρχος», ύψους 3 εκατ. ευρώ, που προορίζεται για τον τεχνολογικό και υλικοτεχνικό εξοπλισμό. «Περιμένει», γιατί δεν έχει συσταθεί ακόμη –απαιτείται έγκριση του Δ.Σ.– η «μη κερδοσκοπική εταιρεία» που προαπαιτείται για να εισπραχθούν τα χρήματα. «Η σύνδεση του ονόματος του Ιδρύματος Στ. Νιάρχος με το ΕΜΣΤ είναι πολύ σημαντική προοπτική. Η δραστηριότητά του, όπως έχω πει και στο παρελθόν, μας κάνει περήφανους. Συνδυάζει την παράδοση των ευεργετών 19ου αι. με ένα σύγχρονο management, αυτό ακριβώς που λείπει στη χώρα. Είναι μεγάλη τιμή για μένα να δώσω στον πρώτο όροφο των μονίμων συλλογών του νέου ΕΜΣΤ το όνομα του Σταύρου Νιάρχου», σχολιάζει η διευθύντρια. Στο πλευρό του ΕΜΣΤ είναι και οι επιχειρηματίες και συλλέκτες Δημήτρης Δασκαλόπουλος και Δάκης Ιωάννου. «Υπάρχει πολύ καλή συνεργασία, και σχέση αμοιβαίας εμπιστοσύνης», λέει η κ. Καφέτση. «Το φθινόπωρο του 2016 έχουμε προγραμματίσει την παρουσίαση της συλλογής Δασκαλόπουλου. Με δική του χορηγία, επίσης, που ανέρχεται σε 50.000 ευρώ τον χρόνο, βοηθάει το ΕΜΣΤ στην απόκτηση νέων έργων. Εχει “υιοθετήσει” και το δώμα του κτιρίου στο Φιξ. Η πρώτη εγκατάσταση θα είναι της Διοχάντης. Πρόκειται, όπως βλέπετε, για πολύπλευρη συνεργασία».
Τα ονόματα των ευεργετών και μεγάλων χορηγών θα εγγραφούν στην είσοδο του ΕΜΣΤ. Η Αννα Καφέτση έχει στο μυαλό της την εικόνα και σε δύο κόκκινα τετράδια άπειρες σημειώσεις με όλο τον σχεδιασμό του μουσείου. Εχει επιλέξει και τα έργα που θα εκθέσει από τη συλλογή του ΕΜΣΤ (πάνω από 1.000 μέσα στα 14 χρόνια), συνθέτοντας το «αφήγημα» που θα εκτυλιχθεί στους πέντε ορόφους. Το «αφήγημα» ενός μουσείου «υψηλών προδιαγραφών, με διεθνές προφίλ, που πληροί τον μουσειακό ρόλο του».