«Εχουμε φτωχύνει. Από την κληρονομιά της ανθρωπότητας, εγκαταλείψαμε το ένα κομμάτι μετά το άλλο και συχνά ήμασταν αναγκασμένοι να το καταθέσουμε στο ενεχυροδανειστήριο για ένα εκατοστό της αξίας του, για να λάβουμε αμέσως αντ’ αυτού το μικρό κέρμα του “επίκαιρου”. Στην πόρτα μας βρίσκεται η οικονομική κρίση, πίσω από αυτή μια σκιά, ο επόμενος πόλεμος».
Εγραφε ο Βάλτερ Μπένγιαμιν γύρω στο 1930 («Ονειρα», εκδ. Αλεξάνδρεια). Ας μιλήσουμε, λοιπόν, για κάτι που δεν είναι καθόλου “επίκαιρο”. Οπως το «Ονειρόδραμα» του Στρίντμπεργκ, έργο των αρχών του 20ού αιώνα (1901), που παρουσιάζεται στο Εθνικό Θέατρο, σε σκηνοθεσία Μαρίας Μαυραγάνη, σαν πολυφωνικό χορικό, με τον 16μελή θίασο διαρκώς επί σκηνής, ένα κείμενο σαν χορογραφία λέξεων, σκέψεων, εικόνων. Η αντίληψη της ζωής ως παραίσθησης, ως υπνοβασίας ανάμεσα στο όνειρο και στον εφιάλτη, μέσα σε ένα μεταφυσικό περίγραμμα, όπως αναλύεται στο (φροντισμένο) πρόγραμμα της παράστασης. Ο,τι αποπνέει σαν σκηνική φόρμα έναν ευπρόσδεκτο «ερασιτεχνισμό» –τον οποίο υπηρετεί η σκηνοθέτις– είναι ίσως ο καλύτερος τρόπος για να συνδεθούμε, ως θεατές, με το ασύνδετο. Με πρόσωπα που είναι και δεν είναι, φράσεις που βρίσκουν ή δεν βρίσκουν τις αναλογίες τους στις ασύντακτες εικόνες, στις τετριμμένες φαντασιώσεις του καθενός, στις επαναλήψεις, στους φόβους, στα ανεκπλήρωτα. Το κατακάθι της ψυχής που γίνεται και υλικό των ονείρων. Η επίγεια ζωή που μεταπλάθεται και μεταλλάσσεται διαρκώς, μέσα στο σύμπαν του ύπνου. Eνας κόσμος που άλλοτε μας επιτίθεται και άλλοτε μας νανουρίζει, που φαίνεται να πάσχει από έλλειψη νοήματος, αλλά μόνο έτσι δεν είναι.
Οι προβλέψεις του Μπένγιαμιν πού συναντούν τον Στρίντμπεργκ; Ο Γερμανοεβραίος φιλόσοφος και στοχαστής πού «διασταυρώθηκε» με τον προγενέστερό του, κατά μισόν αιώνα περίπου, Σουηδό θεατρικό συγγραφέα; Στη ζωή των ονείρων. Σε αυτήν τη διαδρομή της κατανόησης και της παραίτησης. Στα ενδιάμεσα στάδια των οικονομικών κρίσεων και των πολέμων. Στην «κληρονομιά της ανθρωπότητας» που εγκαταλείπουμε χάριν του «επίκαιρου», του αναλώσιμου, που ξεθεμελιώνει αντί να θεμελιώνει.
«Oσοι προσπαθούν να βελτιώσουν τον κόσμο καταλήγουν στη φυλακή ή στο ψυχιατρείο», γράφει ο Στρίντμπεργκ στο «Ονειρόδραμα».
Οι λύσεις στα προβλήματα είναι πρόσκαιρες, στη κάθε νέα στροφή του δρόμου, λίγο πριν από την ευθεία και την επιτάχυνση καραδοκεί η ενοχή. «Η ευτυχία είναι απάτη!» σαρκάζει ο Στρίντμπεργκ στο «Ονειρόδραμα». «Η ευτυχία τρώγεται μόνη της, όπως η φλόγα… που δεν μπορεί να καίει αιώνια και είναι αναγκασμένη να σβήσει. Αυτό το προαίσθημα του τέλους πνίγει όλη τη χαρά στο αποκορύφωμά της». «Και γιατί δεν κάνουν κάτι οι άνθρωποι για να βελτιώσουν τη θέση τους;» αναρωτιέται ένα πρόσωπο του έργου, για να απαντήσει αμέσως κάποιο άλλο: «Ορισμένοι δοκιμάζουν, αλλά όσοι προσπαθούν να βελτιώσουν τον κόσμο καταλήγουν στη φυλακή ή στο ψυχιατρείο».
Το απόφθεγμα, με πικρία, χιούμορ και αλήθεια, καταλήγει, 120 χρόνια μετά τη διατύπωσή του, να ηχεί σαν ωραιότατο άλλοθι για όσους ούτε καν δοκιμάζουν να «βελτιώσουν τον κόσμο». Είτε είναι πολιτικοί είτε κατέχουν εξουσίες που κινούν τα νήματα. Οι αφορισμοί είναι, άραγε, ξεθωριασμένοι ή ανακυκλώνονται ενισχυμένοι στο οπλοστάσιο του λαϊκισμού και της δημαγωγίας; Τι συμβαίνει όταν η συνθήκη αντιστρέφεται; Οταν το όνειρο ξεφτίζει και η πραγματικότητα υπόσχεται το ανεκπλήρωτο, επιτιθέμενη λυσσαλέα στον «εχθρό»; Σε εύκολους στόχους, δηλαδή, ή τόσο γενικόλογους που καταλήγουν νεφελώδεις. Κάνουν όμως, πρόσκαιρα, τη δουλειά τους: εκτονώνουν τον θυμό των θυμάτων, πραγματικών ή επινοημένων· καλλιεργούν προσδοκίες ενός κόσμου αν όχι καλύτερου τουλάχιστον ικανού να εκδικηθεί, να πάρει το αίμα του πίσω.
Στο τέλος του «Ονειροδράματος», μοιάζει εφικτό να μοιραζόμαστε όλοι την ίδια διέξοδο ή διαφυγή όσο και να συμμεριζόμαστε τον ίδιο εφιάλτη. Το όνειρο να είναι κοινό όσο και το δράμα.