Εναν αιώνα μετά την πρώτη λειτουργία τους και 13 χρόνια μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου που έπληξαν ανεπανόρθωτα την περιοχή του κάτω Μανχάταν, οι εννέα γραμμές μετρό που περνούν από τις οδούς Φούλτον και Μπρόντγουεϊ συναντώνται ξανά σε έναν εντυπωσιακό κόμβο.
Στόχος του δεν είναι μόνο να διευκολύνει τις μετακινήσεις περίπου 300.000 επιβατών που θα τον χρησιμοποιούν καθημερινά, αλλά και να αποκαταστήσει -σε συμβολικό επίπεδο- την τραυματισμένη εικόνα της πόλης μετά το τρομοκρατικό χτύπημα του 2001. «Μέσα από τη σκόνη και τα συντρίμμια υψώνεται τώρα ένα κόσμημα», γράφουν οι New York Times, ενώ η πλειονότητα των μίντια προβλέπει πως ο νέος κόμβος θα γίνει (ένα ακόμη) έμβλημα της Νέας Υόρκης.
Το Fulton Center, που εγκαινιάστηκε στις 10 Νοεμβρίου με καθυστέρηση επτά ετών και με τελικό κόστος το ιλιγγιώδες ποσό του 1,4 δισεκατομμυρίου δολαρίων (διπλάσιο από τον αρχικό προϋπολογισμό), δεν είναι απλώς ένας σταθμός. Με τη μεγαλοπρέπεια και την κομψότητά του, καθώς και μια ιδιαίτερη αρχιτεκτονική «χειρονομία» στο ανώτερο μέρος του -έναν τεράστιο κωνικό θόλο που διοχετεύει φυσικό φως έως και δύο επίπεδα κάτω από τη γη- μετατρέπεται σε προορισμό, σε αξιοθέατο. «Οι σταθμοί των μέσων σταθερής τροχιάς, όπως ο Grand Central της Νέας Υόρκης ή ο Stazione Termini της Ρώμης, είναι βασικά σημεία αναφοράς των σύγχρονων μεγαλουπόλεων. Μαζί με τα αεροδρόμια αποτελούν τους σημαντικότερους δημόσιους χώρους της μοντέρνας εποχής. Σε αντίθεση με τις πλατείες των ιστορικών πόλεων, οι νέοι δημόσιοι χώροι είναι τόποι αέναης μετακίνησης, αντάμωσης και αποχαιρετισμού», λέει ο αρχιτέκτονας Πάνος Δραγώνας. «Δεν είναι ξεκάθαρο αν η πόλη χρειαζόταν να δαπανήσει δισεκατομμύρια δολάρια για δύο φανταχτερές στάσεις (μαζί με εκείνη του Σαντιάγο Καλατράβα στο Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου, που θα εγκαινιαστεί του χρόνου)», υποστηρίζει ο Λεωνίδας Τραμπούκης, αρχιτέκτονας ο οποίος έχει ζήσει και έχει εργαστεί στο παρελθόν πολλά χρόνια στη Νέα Υόρκη και γνωρίζει το πρότζεκτ. «Φαίνεται όμως πως πρόθεση ήταν να γίνει ένα έργο-σημείο αναφοράς, με στοιχεία μνημειώδους αρχιτεκτονικής, με όποιο κόστος θα είχε αυτό».
Στην καρδιά του κάτω Μανχάταν, το Fulton Center αναμένεται να γίνει ο καταλύτης για την εκ νέου ανάπτυξη της περιοχής. Το σχεδιασμό του η Μητροπολιτική Αρχή Μεταφορών της Νέας Υόρκης ανέθεσε στα αρχιτεκτονικά γραφεία Arup και Grimshaw. Οι αρχιτέκτονες, εκτός από την ανακατασκευή στις πλατφόρμες, τη βελτίωση των προσβάσεων και τη δημιουργία νέων εμπορικών χώρων περίπου 6.000 τ.μ. για καταστήματα και γραφεία, σχεδίασαν σε συνεργασία με τον καλλιτέχνη Τζέιμς Κάρπεντερ έναν εντυπωσιακό κεντρικό χώρο, γύρω από τον οποίο αναπτύχθηκε το υπόλοιπο συγκρότημα: ένα αίθριο καλυμμένο από κωνικό θόλο, τον περίφημο πλέον Sky Reflector-Net. Ο θόλος, συνολικού ύψους 36 μέτρων, έχει επενδυθεί με ένα δίχτυ πάνω στο οποίο τοποθετήθηκαν χιλιάδες μεταλλικά πάνελ-κάτοπτρα με τέτοιο τρόπο ώστε να αντανακλούν το φως μέχρι τα βαθύτερα σημεία του σταθμού. Ταυτόχρονα, αυτό το γυάλινο «μάτι» προσφέρει μια διαρκώς μεταβαλλόμενη θέα του νεοϋορκέζικου ουρανού για όσους κινούνται στο χώρο. Σε συνδυασμό και με την αποκατάσταση του γειτνιάζοντος κτιρίου Κόρμπιν (του 1888), «το Fulton Center αντικατοπτρίζει την κληρονομιά αλλά και την αναγέννηση της περιοχής», δήλωσε ο Βίνσεντ Τσανγκ του αρχιτεκτονικού γραφείου Grimshaw.
«Η πιο πολυδημοσιευμένη εικόνα είναι του θόλου», λέει ο κ. Τραμπούκης που επισκέφτηκε το σταθμό τις πρώτες ημέρες της λειτουργίας του. «Το πραγματικά εντυπωσιακό στοιχείο όμως, κυρίως λειτουργικά, είναι οι διαστάσεις των χώρων. Δεν υπάρχει κάτι αντίστοιχο στο συγκοινωνιακό σύστημα της Νέας Υόρκης – οι επιβάτες έχουν συνηθίσει σε χαμηλοτάβανους, στενούς, σκοτεινούς διαδρόμους».
Πράγματι, στο Fulton η άνεση των επιβατών, η προσβασιμότητα και η ασφάλεια είναι προτεραιότητες. Η ανακατασκευή έκανε πιο εύκολες για τους επιβάτες τη διέλευση και την αλλαγή γραμμών, όλη η κίνηση «οργανώθηκε» γύρω από τον κεντρικό χώρο, ενώ ολόκληρο το συγκρότημα είναι προσβάσιμο σε άτομα με ειδικές ανάγκες. Υπάρχουν 1.950 συναγερμοί φωτιάς, 50 οθόνες που προβάλλουν χάρτες και ειδοποιήσεις ή ενημερώσεις, και 350 κάμερες ασφαλείας.
«Ενα τέτοιο έργο ποτέ δεν τελειώνει», συνεχίζει ο Λεωνίδας Τραμπούκης. «Η σημασία του ως συγκοινωνιακού κόμβου θα φανεί μακροπρόθεσμα. Οπως κάθε πολυέξοδο έργο, διχάζει. Από τη μία δείχνει ότι η πόλη νοιάζεται ακόμη για την ποιότητα ζωής, δημιουργώντας νέους δημόσιους χώρους. Από την άλλη, ξεσηκώνει αντιδράσεις αφού προωθείται ως πόλος έλξης τουριστών, κάτι που δεν συμβαδίζει με τη χρήση του ως κεντρικού κόμβου της τοπικής συγκοινωνίας. Πολλά από τα έργα που υλοποιούνται σήμερα και έχουν να κάνουν με μετακίνηση πληθυσμού μετατρέπονται σε προορισμούς. Γίνονται πόλεις μέσα σε πόλεις, αυτοτελείς οντότητες. Συχνά όμως χάνουν την ευκαιρία να αποκτήσουν μια ιδιαίτερη ταυτότητα, αυτό που θα τα καθιστούσε διαχρονικά, ίσως λόγω των αμέτρητων περιορισμών ασφαλείας, του μεγέθους και της αυξημένης πολυπλοκότητας και ανάμειξης χρήσεων που απαιτούνται για να διατηρηθούν βιώσιμα. Κατά τη γνώμη μου, το Fulton δεν κατάφερε να προσφέρει μια νέα εμπειρία χώρου – όπως έκανε, για παράδειγμα, το Terminal 5 στο αεροδρόμιο JFK».
Ο κ. Δραγώνας έχει διαφορετική άποψη. «Στο πέρασμα των χρόνων η εκφραστική αρχιτεκτονική των πρώτων σταθμών εκφυλίζεται από την αυξημένη παρουσία των χώρων κατανάλωσης. Αποκτά τα αδιάφορα χαρακτηριστικά μιας ανώνυμης, γενικής αρχιτεκτονικής. Στο Fulton Center η ιδιαίτερη ταυτότητα του έργου οφείλεται στη δυνατή αρχιτεκτονική “χειρονομία” στο ανώτερο μέρος. Η γενική αρχιτεκτονική των χαμηλότερων επιπέδων μετακίνησης και κατανάλωσης αποκτά ιδιαίτερη διάσταση χάρη στην εκφραστικότητα της μορφής του κωνικού θόλου και την απρόσμενη παρουσία ενός πρωτογενούς στοιχείου: του φυσικού φωτός. Πρόκειται για ένα σημαντικό έργο υποδομής, στο οποίο προσδίδεται μια πρόσθετη συμβολική διάσταση. Οπως στη “Μητρόπολη” του Φριτς Λανγκ, έτσι και στο σύγχρονο Μανχάταν το μετακινούμενο πλήθος και η εκφραστικότητα της αρχιτεκτονικής αποτελούν τα κύρια συστατικά του μητροπολιτικού χώρου».