Μόλις αφήσει κανείς πίσω τον θόρυβο της Πειραιώς και εισέλθει στο ημικύκλιο της πλατείας Κουμουνδούρου, οι ήχοι καταλαγιάζουν. Προχωρούσα προς την κατεύθυνση της Κριεζή και της Διπύλου, με προορισμό την οδό Αγίων Ασωμάτων, όταν κοντοστάθηκα να παρατηρήσω και πάλι την ιστορική, αυτή, πλατεία. Εχω πάντα ανάμεικτα συναισθήματα γι’ αυτόν τον αθηναϊκό τόπο, γιατί «τόπος» είναι η Κουμουνδούρου, με αστική ιστορία βαθιά, που δύσκολα μπορεί κανείς να αφηγηθεί χωρίς να προκαλέσει δυσπιστία. Δύσκολο να φανταστεί κάποιος όλη αυτήν την περιοχή –πέριξ της πλατείας, κατά μήκος της Πειραιώς και μέσα στα στενά μέχρι την Ομόνοια– ώς το κέντρο των αστών στα χρόνια του Οθωνα, δηλαδή πριν από το 1863, όταν ακόμη αυτό το κομμάτι της Κουμουνδούρου ήταν η «νέα πόλη». Εκεί έχτιζαν τα μεγάλα, αστικά μέγαρα.
Ορισμένα από αυτά, στη Δεληγιώργη, στη Μενάνδρου, στην Αγησιλάου, στην Κριεζή, ήταν μνημεία αθηναϊκού κλασικισμού και σπίτια υψηλής αισθητικής. Τότε δεν υπήρχε Κολωνάκι, δεν υπήρχε καν η έννοια της Πατησίων ως κομμάτι του συμπαγούς άστεως.
Γι’ αυτό αυτή η περιοχή τις τελευταίες δεκαετίες, όταν άρχισε η βάρβαρη κακοποίησή της, αφήνει αύρα θλίψης και παραίτησης. Στην Ευριπίδου έχουν μείνει μερικά μέγαρα, πλήρως ερειπωμένα, και η οδός Διπύλου έχει μερικά φροντισμένα δείγματα. Αλλά η γενική εικόνα είναι αυτή ενός σπασμένου υαλοδοχείου, με σκόρπια τα θρύμματα. Η πλατεία, ενταγμένη στο σχέδιο του Λέο φον Κλέντσε, είχε ημικυκλικό σχήμα.
Δημιουργούσε δηλαδή ένα μισοφέγγαρο κατά το πολεοδομικό πρότυπο που διαδόθηκε αρκετά στη γεωργιανή περίοδο στη Βρετανία αλλά και αργότερα. Στο Μπαθ και στο Μπράιτον, τα Royal Crescents ανήκουν στην παγκόσμια κληρονομιά.
Η ταπεινή, σε σύγκριση, μέτρο και φιλοδοξίες πλατεία Κουμουνδούρου (ή Ελευθερίας) δεν είχε αξιώσεις να λογιστεί ως παγκόσμιο μνημείο. Είχε όμως καταφέρει να είναι ένας γλυκύς αθηναϊκός τόπος που στεφάνωνε το παλιό Βρεφοκομείο (νυν Δημοτική Πινακοθήκη) και γεννούσε ένα κοίλο τόξο με θέα την Πειραιώς. Υπήρχε πυκνότητα αστικής ώσμωσης ήδη από το 1840 και έως τα μέσα του 20ού αιώνα, με σταδιακή πτώση γοήτρου. Ηταν αστικό περιδέραιο στην ακμή της, 1850-1880, εξέπεσε λίγο λίγο καθώς όλη η περιοχή άλλαζε ύφος και άλλες συνοικίες της Αθήνας τραβούσαν, πλέον, τους αστούς.
Το 1978, όταν γκρεμίστηκε ένα από τα ιστορικά κτίσματα της πλατείας (προς την Ευριπίδου), η οικία Κουμουνδούρου, που στέγασε αργότερα το 9ο Γυμνάσιο Αθηνών, ήταν σαν να μπήκε δυναμίτης. Το παλιό 9ο Γυμνάσιο, κτίριο της δεκαετίας του 1830 με δύο αετώματα, τρεις εξώστες και 11 παράθυρα στον πρώτο όροφο, ήταν αρχικά γνωστό και ως Μέγαρο Καρατζά και εκεί συγκεντρώνονταν οι επιφανέστεροι Ελληνες της εποχής. Η κατεδάφισή του ήταν βιαστική, όπως συνέβαινε συχνά όταν οι διαμαρτυρίες φούντωναν. Σήμερα, στη θέση του είναι μια χαίνουσα πληγή. Ο αρχιτέκτων καθηγητής Μάνος Γ. Μπίρης είχε γράψει τότε στην «Καθημερινή» και χαρακτήριζε την οικία Κουμουνδούρου «υπόδειγμα του αθηναϊκού κλασικισμού». Αλλά από εκείνη την επιστολή που έχω αποθησαυρίσει κρατώ την επισήμανσή του, που μιλούσε για «εφιαλτικό σκηνικό καταστροφής» στην πλατεία Κουμουνδούρου. Τόσα χρόνια μετά, αυτή η πλατεία προκαλεί τη φαντασία με τις δυνατότητες ανάπλασης που προσφέρει…