Στα χρόνια του αντιμνημονιακού έπους η προοπτική της κοινωνικής έκρηξης ήταν το σταθερό ρεφρέν των εκτιμήσεων. Πόσο θα αντέξει η κοινωνία στην καθίζηση των εισοδημάτων της; Πώς μπορεί να αντέξει μια κοινωνία όταν περίπου το ένα τρίτο της είναι άνεργοι; Η βία των «αντιμνημονιακών» ήταν τόση που είχαν βγει απ’ την ντουλάπα τα φαντάσματα του εμφύλιου σπαραγμού. Κι όταν έλεγες πως τον εμφύλιο τον έκαναν γενιές ανθρώπων που είχαν πολεμήσει και είχαν μεγαλώσει με το όπλο παρά πόδα, απορούσαν για την ανιστόρητη αφέλειά σου. Κι όταν αναρωτιόσουν αν τον εμφύλιο θα τον ξεκινήσουν όσοι μη πληρώνοντας διόδια νομίζουν ότι γράφουν ιστορία, σε κατηγορούσαν για υποτίμηση της «λαϊκής οργής».
Τα χρόνια πέρασαν, έξι συναπτά, τα εισοδήματα συμπιέσθηκαν ακόμη περισσότερο, η καθημερινότητα υποβαθμίσθηκε, η φορολογία αυξήθηκε, το τέρας της ανεργίας συνεχίζει να καταβροχθίζει ανθρώπινες ζωές, αλλά η κοινωνική έκρηξη δεν έγινε. Θα μου πείτε, η σεισμική ενέργεια εκτονώθηκε με την εκλογή του Σύριζα, την παράσταση της σκληρής διαπραγμάτευσης και το υπερήφανο «Οχι» του δημοψηφίσματος. Απ’ αυτήν την άποψη η ιθαγενής αριστερά επετέλεσε το ιστορικό της καθήκον: εξάτμισε την αντιμνημονιακή αγανάκτηση με τη ρητορεία της. Και σ’ αυτό στηρίχθηκαν όσοι εκτίμησαν πως ο Σύριζα μπορεί να μεταμορφωθεί σε ένα περίπου σοσιαλδημοκρατικό κόμμα. Ούτως ή άλλως, στην Ελλάδα όλα στο περίπου γίνονται, οπότε ένα ακόμη δεν βλάπτει κανέναν.
Σήμερα κανείς δεν μιλάει για κοινωνική έκρηξη. Εξέλιπαν τα προβλήματα και οι πιεστικές συνθήκες; Μάλλον εξέλιπεν η κοινωνία. Για την ακρίβεια εξέλιπε το αίσθημα της κοινότητας, αυτό που επιτρέπει στις κοινωνίες όχι μόνον να μοιράζονται τα ίδια προβλήματα, αλλά να μοιράζονται και την κοινότητα της προοπτικής, ή, όπως θα έλεγε ο Καστοριάδης, της δημιουργίας. Δημιουργία στην οποία συμμετείχε η ελληνική κοινωνία ήταν η αποκατάσταση της δημοκρατίας το 1974, δημιουργία ήταν και η ευρωπαϊκή μας ένταξη, δημιουργία ήταν και η ένταξή μας στο ευρώ.
Η ομολογία της κρίσης ανέδειξε την ψυχική διάλυση της ελληνικής κοινωνίας, η οποία συντελέσθηκε στις δεκαετίας της ευμάρειας. Η ψυχική διάλυση οφείλεται στην έξαρση του ναρκισσισμού, και των υποτιθέμενων ελίτ, και της υποτιθέμενης κοινωνίας των πολιτών. Οι Ολυμπιακοί Αγώνες ήταν η κορύφωση της ναρκισσιστικής μας εμμονής: απολαμβάναμε την εικόνα που είχαμε φτιάξει για τον εαυτό μας, πλέον και με πιστοποιητικό διεθνούς ακτινοβολίας, ώστε να μη θέλουμε να τον αλλάξουμε με τίποτε. Και η δημιουργία σημαίνει αλλαγή.
Η πραγματική επανάσταση, αν υπάρχουν πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις να την κάνουν, θα ήταν η αποκατάσταση του αισθήματος της κοινότητας, το οποίο το θυμόμαστε μόνον όταν μεμψιμοιρούμε ή καταριόμαστε τους διάφορους φανταστικούς εχθρούς μας. Μια δημιουργική έκρηξη με άλλα λόγια.
Δύσκολα πράγματα. Κι ακόμη πιο δύσκολα όταν έχεις να κάνεις με μια εκλιπούσα κοινωνία. Μια κοινωνία πελατών που συνειδητοποίησε πως οι προστάτες της δεν μπορούν να την προστατεύσουν και κείται χαμαί, χωρίς δημιουργικά αντανακλαστικά.