Η περιοδεία του Μπαράκ Ομπάμα στην Ευρώπη, που άρχισε στην Ελλάδα και ολοκληρώθηκε στη Γερμανία, είχε μια παγκόσμια γεωπολιτική διάσταση. Στόχευε στην προσεκτική οικοδόμηση ενός φιλελεύθερου «αναχώματος» στην επέλαση της λαίλαπας του λαϊκισμού, από τη Δεξιά και την Αριστερά. Η Αθήνα είναι το σημείο αναφοράς, η αφετηρία της Δημοκρατίας. Το Βερολίνο, δυνητικά η νέα ηγέτιδα δύναμη της φιλελεύθερης Δύσης.
Κατά την παραμονή του στην Αθήνα, ο Μπαράκ Ομπάμα, πέρα από τη στήριξη που παρέσχε στην ελληνική οικονομία, την προβολή του ανθρωπισμού των Ελλήνων στο προσφυγικό και τους ύμνους στη Δημοκρατία, ανέδειξε επίσης τον γεωπολιτικό ρόλο της Ελλάδας. Και αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία τη στιγμή που σε πολλές δυτικές πρωτεύουσες αναπτύσσεται έντονος προβληματισμός για τον κίνδυνο οι τεκτονικές ανατροπές που σημειώνονται στις κάλπες των σημαντικότερων δημοκρατικών χωρών να οδηγήσουν όχι μόνο σε υποχώρηση βασικών ελευθεριών, αλλά και στην κατάρρευση σημαντικών πυλώνων της παγκόσμιας τάξης πραγμάτων.
Στο πλαίσιο αυτό, η Ελλάδα, εξαθλιωμένη από τη βαθιά και παρατεταμένη οικονομική κρίση που βιώνει την τελευταία εξαετία, εμφανίζεται ιδιαίτερα ευάλωτη, καθώς βρίσκεται αντιμέτωπη με τις προσφυγικές ροές αλλά και την τρομοκρατική απειλή.
Είναι μέσα και από αυτό το πρίσμα που ο κ. Ομπάμα πρόβαλε το ζήτημα της ελάφρυνσης του ελληνικού χρέους και της αποκατάστασης μιας κανονικότητας στη χώρα το συντομότερο δυνατό. Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσονται η τεράστια προβολή που επέλεξε να δώσει στο γεγονός ότι επισκέφθηκε τη γενέτειρα της Δημοκρατίας και του κράτους δικαίου, και η απόφασή του να εκφωνήσει τη βαρυσήμαντη ομιλία στο Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος για τις αξίες του ανθρωπισμού, της δημοκρατίας, της ελευθερίας και της δικαιοσύνης, η οποία στη σημερινή διεθνή συγκυρία αποκτά μια επιπρόσθετη διάσταση, καθώς δεν αποτελεί μόνο προσωπική πολιτική παρακαταθήκη του Αμερικανού προέδρου αλλά και ένα παγκόσμιο μήνυμα αφύπνισης.
Η ευρύτερη αυτή διάσταση στην όλη προσέγγιση του προέδρου Ομπάμα «αγγίζει» και τα τρία παραπάνω ζητήματα. Η οικονομική και η ανθρωπιστική κρίση απειλούν τη δημοκρατία και κατ’ επέκταση τη συνοχή και την αποτελεσματική λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ενωσης, του ΝΑΤΟ και της διατλαντικής σχέσης.
Σε αυτό το περιβάλλον αποσταθεροποίησης, που επιδεινώθηκε μετά το Brexit και την εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ στις ΗΠΑ, ο Μπαράκ Ομπάμα αποκρούει την εσωστρέφεια, καταβάλλει μια ύστατη προσπάθεια να αποτρέψει εξελίξεις όπως η αποδυνάμωση της Ευρωζώνης, χαρακτηρίζει την Ε.Ε. ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα του 20ού αιώνα, σε εθνικό, οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο, και υπογραμμίζει την αναγκαιότητα εμβάθυνσης της ευρωατλαντικής συνεργασίας, σε αντιδιαστολή με τη διαφαινόμενη πρόθεση για την αποδυνάμωσή της. Επιχειρεί να οικοδομήσει γέφυρες και όχι τείχη, να ανοίξει νέους ορίζοντες και να αποτρέψει τη διολίσθηση σε έναν εθνικιστικό παροξυσμό που απειλεί εκ των έσω τις δυτικές δημοκρατίες.
Η σκυτάλη στη Μέρκελ
Απογοητευμένος από τις πρόσφατες πολιτικές εξελίξεις στην Αμερική, εναποθέτει τις ελπίδες του στη Γερμανία. Αυτό φάνηκε και από το εξαιρετικά θερμό κλίμα στις επαφές του με την Αγκελα Μέρκελ στο Βερολίνο.
Ο Αμερικανός πρόεδρος έπλεξε το εγκώμιο της Γερμανίδας καγκελαρίου, την περιέγραψε ως την πιο στενή και αξιόπιστη φίλη, εταίρο και σύμμαχο, και της παρέδωσε τρόπον τινά τη σκυτάλη της ηγεσίας της φιλελεύθερης Δύσης. Εφθασε δε στο σημείο να δηλώσει ότι εάν ήταν Γερμανός πολίτης, θα την ψήφιζε.
Ο άξονας που προώθησε ο απερχόμενος Αμερικανός πρόεδρος τις προηγούμενες ημέρες στην Ευρώπη διαπερνά ιδεολογικές διαιρέσεις, οι οποίες χάνουν τη σημασία τους μπροστά στο νέο, βαθύ και επικίνδυνο ρήγμα που εμφανίζεται ανάμεσα στις μετριοπαθείς δυνάμεις της Κεντροδεξιάς και της Κεντροαριστεράς από τη μια και τους λαϊκιστές της Ακρας Δεξιάς και της Ακρας Αριστεράς από την άλλη. Στο πλαίσιο αυτό, η αμερικανική Κεντροαριστερά, όπως αυτή εκφράζεται από το Δημοκρατικό Κόμμα, και αντίστοιχες πολιτικές δυνάμεις στην Ευρώπη βλέπουν τον Αλέξη Τσίπρα μέσα από το πρίσμα του περισσότερο ρεαλιστικού παρόντος, επιλέγοντας να αφήσουν στο παρελθόν τον ριζοσπαστικό λαϊκισμό της πρώτης κυβερνητικής θητείας, όπως και της περιόδου που βρισκόταν στην αντιπολίτευση. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Αμερικανός πρόεδρος ευχαρίστησε τον, πολέμιο του ΝΑΤΟ κατά το παρελθόν, Ελληνα πρωθυπουργό, για την «αφοσίωσή» του στη Βορειοατλαντική Συμμαχία, καθώς ο κ. Τσίπρας δείχνει να αντιλαμβάνεται τον σταθεροποιητικό και αποτρεπτικό ρόλο του ΝΑΤΟ στο Αιγαίο και στην ευρύτερη περιοχή. Εναν ρόλο που διαδραμάτιζε η Συμμαχία, μέχρι τώρα τουλάχιστον, καθώς ένα πέπλο αβεβαιότητας καλύπτει τις προθέσεις του νέου ενοίκου του Λευκού Οίκου για το ΝΑΤΟ γενικότερα και για τον ρόλο του στην Ανατολική Μεσόγειο ειδικότερα.
Η αποχώρηση Ομπάμα και η έλευση Τραμπ δημιουργούν ένα σκηνικό αβεβαιότητας σε ό,τι αφορά τους συσχετισμούς στην περιοχή. Η δε τοποθέτηση του στρατηγού Μάικλ Φλιν στη θέση του συμβούλου εθνικής ασφαλείας, του βουλευτή Μάικ Πόμπιο στην ηγεσία της CIA, όπως και η παρουσία του νεοεκλεγέντος αντιπροέδρου Μάικ Πενς, γεννούν εύλογες ανησυχίες στην Αθήνα για τις προθέσεις και τη στρατηγική στόχευση της νέας αμερικανικής κυβέρνησης στην περιοχή.
Είναι χαρακτηριστικό ότι, εκτός των διμερών επαφών που είχε με τις κυβερνήσεις της Ελλάδας και της Γερμανίας στο τελευταίο αυτό ταξίδι του στη Γηραιά Ηπειρο, ο Μπαράκ Ομπάμα επέλεξε να συγκαλέσει μια μίνι σύνοδο των ηγετών των μεγαλύτερων ευρωπαϊκών χωρών –Γερμανία, Γαλλία, Βρετανία, Ιταλία, Ισπανία– με τους οποίους συμφώνησε στην ανάγκη συνέχισης της συνεργασίας στο πλαίσιο πολυμερών οργανισμών, όπως το ΝΑΤΟ, και της συλλογικής τους δράσης για την προώθηση της σταθεροποίησης στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική, καθώς και διευθέτηση με διπλωματικά μέσα των συγκρούσεων στη Συρία και την Ανατολική Ουκρανία.