Εδώ και αρκετό καιρό με απασχολεί η έννοια του χρόνου. Σκαλώνω πάνω σε αυτόν σε διάφορα σημεία, λες και αυτός είναι η πηγή του προβλήματος και η λύση ταυτόχρονα. Ο χρόνος από μόνος του δεν σημαίνει και τίποτα, το σίγουρο είναι ότι δεν σημαίνει το ίδιο για όλους τους ανθρώπους. Είναι μεγάλη πληγή όμως. Ο χρόνος που περνάει, ο ιστορικός χρόνος, ο χρόνος που διαχειριζόμαστε την καθημερινότητά μας, πώς αξιοποιείται, ο χρόνος μέσα μας, τι γράφει το κοντέρ της ψυχής μας, ο χρόνος που χωρίζει εμάς με τον εαυτό μας και τους άλλους, ο βιωμένος χρόνος.
Τις προάλλες βρέθηκα στη Ρώμη. Η πόλη αυτή έχει την ικανότητα να συνδυάζει αρμονικά όλους τους ιστορικούς χρόνους στην καθημερινότητά της. Η Ρώμη της αρχαιότητας συνομιλεί με το μπαρόκ, τα κτίρια του Μουσολίνι συνυπάρχουν με τη σύγχρονη αρχιτεκτονική, το όμορφο είναι δίπλα στο άσχημο, οι κάτοικοί της συμφιλιώνονται στο πέρασμά τους με όλο το μακρύ και αναπόφευκτα δύσκολο παρελθόν τους. Αλλά δεν υπάρχει και σταμάτημα, σαν αυτό που θα θέλαμε όλοι οι Ελληνες, μόνον σε μια περίοδο που μας άρεσε.
Πριν από μερικές εβδομάδες με επισκέφτηκε μια μαμά να μου μιλήσει για τις έφηβες κόρες της. Υπήρχαν όλα αυτά τα ζητήματα που απασχολούν σήμερα τις μαμάδες εφήβων και φυσικά τις έφηβες. Αντίδραση, επιθετικότητα, σύγκρουση, λίγο-πολύ καμιά μαμά δεν θα ξεφύγει από τον μεγεθυντικό φακό της κοριτσίστικης σύγκρισης. Ολη την ώρα, όμως, που άκουγα τη μαμά, έπιασα τον εαυτό μου να κοιτάω κάτι και να μην ακούω. Ο χρόνος για μένα δεν περνούσε. Και αναρωτήθηκα, γιατί δεν μπορώ να ταξιδέψω στον χρόνο μιας κατά τα άλλα συμπαθέστατης μαμάς; Τι είναι αυτό που δεν νιώθω μέσα στον χρόνο που αλλάζει ανάμεσα στη μαμά που γεννάει, μεγαλώνει τα παιδιά της και τώρα τα βλέπει στην εφηβεία να γίνονται άνθη; Συνειδητοποίησα ότι η γοητευτική αυτή μαμά ήταν ατσαλάκωτη όση ώρα μιλούσε για αγωνίες και συγκρούσεις. Το πρόσωπό της δεν τσάκιζε ούτε από έγνοια, θυμό, αγωνία και αγάπη. Το πρόσωπό της δεν τσάκιζε ούτε από τα χρόνια της, που θα ήταν κοντά στα πενήντα. Σκέφτηκα αίφνης, τι ωραία ηλικία για μια μαμά με μεγάλες κόρες τα 50 έτη; Και ύστερα μια θλίψη με κατέκλυσε γιατί εκείνη δεν το βίωνε έτσι. Η μαμά ήταν αλαβάστρινη. Σαν μια κούκλα γυαλισμένη, με πορσελάνινη επιστρωμάτωση. Και ήταν δύσκολο να δεις εκεί μέσα τις δύο καισαρικές της, τον αποτυχημένο γάμο αλλά και τα ωραία της σχέσης με τα παιδιά της.
Εκεί σε αυτό το πρόσωπο, το σταματημένο από τον χρόνο, το καλογυαλισμένο σαν λαμαρίνα αυτοκινήτου, εγώ δεν έβλεπα τον χρόνο.
Και ξάφνου, με αρκετούς από τους ανθρώπους που συναντώ, νιώθω ότι οι άνθρωποι βιώνουμε άλλο χρόνο, ανεξάρτητα από τον πραγματικό. Σαν χώρα βιώνουμε αλλιώς τον χρόνο, αψηφώντας την πραγματική του επίδραση. Πότε έπρεπε να κλείσει μια αξιολόγηση και πότε κλείνει; Πώς αξιοποιούμε τον χρόνο της κρίσης; Πώς χρονοτριβούμε, μηρυκάζουμε, εξιδανικεύουμε το παρελθόν κατά το δοκούν ή την ίδια στιγμή πώς αγνοούμε σημαντικά κομμάτια του ιστορικού χρόνου, που είτε μας βολεύει, μας αρέσει, μας εξυπηρετεί ή όχι, συνέβησαν, χαράχτηκαν και άφησαν το αποτύπωμά τους, ακόμα και εν κρυπτώ.
Και την ίδια στιγμή σκέφτομαι ότι όλες οι ψυχικές διαταραχές από τις βαρύτερες μέχρι τις λειτουργικές σχετίζονται με τον χρόνο. Με την ψυχική αδυναμία να αφήσουμε τον χρόνο να κάνει τη δουλειά του. Να συνδέσει τη φαντασίωση, την επιθυμία με την πραγματικότητα. Γιατί ο χρόνος έχει μια βασική παράμετρο, την πραγματικότητα. Αυτή μπορεί να εμπεριέχει όλο μας το παρελθόν, τις συγκρούσεις μας, τις απώλειές μας, τα πένθη μας και να μας συνδέει με το παρόν. Το παρόν της πραγματικότητας όμως, όχι μιας κάποιας φαντασίωσης, που πάλι αμύνεται απέναντι στον χρόνο.
Οι άνθρωποι θα έπρεπε να είναι η Ρώμη. Να επιτρέπουν να συνυπάρχει όλη η ιστορία . Και να πατάνε στο τώρα. Αλλά δυστυχώς αυτό απαιτεί δύο στοιχεία: την ικανότητα να πενθήσουμε φαντασιώσεις και να τις εγκαταλείψουμε, καθώς και την τόλμη να αντέξουμε ότι όσο και αν γυαλίσουμε την εξωτερική μας επιφάνεια, ο αμείλικτος, ίσως και ανεκμετάλλευτος χρόνος καθώς και οι ελλείψεις μας «φωνάζουν» από κάτω.