Οι χαμηλοί τόνοι που επιλέγει ο Γιάννης Κόκκος, τόσο όταν μιλάει όσο και στη δημόσια παρουσία του, κάνουν τον όποιο έπαινο εκφέρει να αποκτά ειδικό βάρος. Είτε αναφέρεται στην αρχιτεκτονική του Ρέντσο Πιάνο, στην αίθουσα εσωτερικά και στην «ωραία σχέση σκηνής – κοινού», είτε στους συντελεστές του έργου που σκηνοθετεί. Το ίδιο ισχύει και για το πάθος που διοχετεύει στις λέξεις για να χαρακτηρίσει την «Ηλέκτρα» του Στράους ή στην ένταση με την οποία αναζητά την ελληνική απόδοση μιας σκέψης του ή μιας περιγραφής. Ο διεθνής Ελληνας σκηνογράφος και σκηνοθέτης, ο οποίος ζει από το ’60 στο Παρίσι και μετακινείται σε όλον τον κόσμο υπογράφοντας παραστάσεις θεάτρου και όπερας, συνεργάζεται με την Εθνική Λυρική Σκηνή για τέταρτη φορά (η πρώτη το 2012), σε μια σημαντική στιγμή για την ιστορία της.
Σήμερα εγκαινιάζεται επίσημα η νέα στέγη της, στο Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος, με την «Ηλέκτρα» του Στράους, την υψίφωνο Ζαμπίνε Χογκρέφε στον ομώνυμο ρόλο, τη μεσόφωνο Αγνή Μπάλτσα ως Κλυταιμνήστρα και τον Βασίλη Χριστόπουλο στη μουσική διεύθυνση.
«Η “Ηλέκτρα” γράφτηκε σε μια μεταβατική εποχή. Αυγή του 20ού αιώνα στη Βιέννη, όταν η ψυχανάλυση κάνει την εμφάνισή της. Την ώρα που ο Ρίχαρντ Στράους συνθέτει, βασιζόμενος στο ποιητικό κείμενο του Αυστριακού συγγραφέα και ποιητή Χούγκο φον Χόφμανσταλ, νέες ιδέες και αισθητικές φόρμες διαχωρίζουν βίαια τον 20ό αιώνα από τον ”“κόσμο του χθες” και τον ωθούν προς ένα αβέβαιο μέλλον», λέει ο Γιάννης Κόκκος.
Τον ρωτάμε αν βρίσκει ομοιότητες με το μεταίχμιο στο οποίο βρίσκεται σήμερα ο κόσμος: «Εχουν χαθεί οι ιδέες που μας στήριζαν ως υπόβαθρο ηθικό, κοινωνικό, ψυχολογικό… και έχει απομείνει μια τεράστια απορία. Πολλά έπρεπε να αφήσουμε, πίσω μας, μαζί με τον 20ό αιώνα, και να προχωρήσουμε σε κάτι άλλο. Ανοίγουν δρόμοι ανεξερεύνητοι… Το μυστηριώδες είναι και συναρπαστικό, αλλά έχεις την αίσθηση ότι χάνεται ο έλεγχος. Βρισκόμαστε πολιτικά σε μια κατάσταση έξαλλη. Η μεγαλύτερη δύναμη στον κόσμο, η Αμερική, είναι στα χέρια ενός παράφρονα. Η Ευρώπη εμφανίζεται να είναι η μόνη λύση». Ο Γιάννης Κόκκος δεν παρεκκλίνει από τις αρχές και τις ιδέες του Διαφωτισμού. Πιστεύει και επαναλαμβάνει συνεχώς πως η Ευρώπη πρέπει «να βγει από το στενό οικονομικό πλαίσιο και να ενισχύσει την πνευματική καταγωγή της». Μότο του είναι: «Παιδεία και πολιτισμός, το μόνο ανάχωμα στη βαρβαρότητα».
Η εκδίκηση
Η μονόπρακτη όπερα εκφράζει, κατά τον σκηνοθέτη και σκηνογράφο, τη «ριζοσπαστικότητα της στιγμής», τόσο μουσικά όσο και ως περιεχόμενο. Τον ίδιο τον ενδιέφερε κυρίως πώς «το οικογενειακό παρελθόν επηρεάζει το παρόν και καθορίζει το μέλλον». Υπογραμμίζει ότι ενώ «το θέμα της τραγωδίας του Σοφοκλή είναι η θεϊκή τιμωρία, στον Χόφμανσταλ είναι η εκδίκηση. Η φαντασίωση της εκδίκησης, γεγονότων που μετατρέπουν την αλήθεια σε μια καταδίκη χωρίς διέξοδο. Επικεντρώνεται στη μορφή της Ηλέκτρας, η οποία ενσαρκώνει απολύτως την εμμονή της εκδίκησης και τα ακραία όρια της ανθρώπινης φύσης».
Και συνεχίζει ο Γιάννης Κόκκος, αναλύοντας πρόσωπα και ρόλους: «Η φαντασίωση της Ηλέκτρας και η επιμονή στον πατρικό φόνο αντί να γίνει τιμωρία γίνεται φαντασίωση που αποκλείει την ίδια από τη ζωή. Είναι ένας ζωντανός ενταφιασμός. Μέσα σε αυτήν την εμμονή χάνει οποιαδήποτε ικμάδα. Η Ηλέκτρα είναι όπως ο Αμλετ: έχει τη θέληση αλλά δεν μπορεί να πράξει. Πρέπει ο Ορέστης να ενεργήσει στη θέση της. Την αγαπώ την Ηλέκτρα γιατί επιβάλλει στον εαυτό της την αυτοκαταστροφή. Είναι πολύ θλιβερό. Οσο για την Κλυταιμνήστρα, εκτιμώ πολύ την Αγνή Μπάλτσα, την αίγλη και την ιστορία της, αλλά δεν συμπαθώ τον χαρακτήρα! Η Κλυταιμνήστρα μένει άυπνη όχι από τύψεις ή ενοχές, αλλά γιατί φοβάται ότι θα επιστρέψει ο Ορέστης και θα τη σκοτώσει. Δε μιλάει ποτέ για τον φόνο του Αγαμέμνονα. Σαν να μην έγινε. Εχει ένα φόβο και μια ακαθόριστη ανησυχία. Είναι ο φόβος του χάους, της καταστροφής. Είναι σκοτεινή όπερα. Υπάρχει μια άβυσσος κάτω από τα πόδια των ηρώων…».
Κάνει μια μικρή παύση και επανέρχεται: «Είναι σαν ένας κεραυνός η όπερα αυτή. Τη στιγμή που πέφτει, τελειώνει… Ελπίζω η παράσταση να έχει την αίσθηση ενός κεραυνού».
Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος, «Ηλέκτρα» του Ρίχαρντ Στράους, παραγωγή Εθνικής Λυρικής Σκηνής, σήμερα, στις 18, 22, 26 και 31 του μηνός.