Είναι κυρίαρχη σήμερα η άποψη πως για όλα τα δεινά της χώρας, και κυρίως για τη χρεοκοπία, «φταίει η μεταπολίτευση», κάτι που ανεπαισθήτως αθωώνει και τη χούντα και την άσχημη μετεμφυλιακή περίοδο στην Ελλάδα. Κι όμως πριν από 30-40 χρόνια ήταν η εποχή που «για όλα έφταιγε η χούντα» και η αλήθεια είναι ότι έφταιγε για τα περισσότερα. Η δικτατορία δεν ήταν μόνο βιαστής της δημοκρατίας και των ελευθεριών των πολιτών, αλλά είχε και πολλές άλλες καταστροφικές πτυχές για τον τόπο. Υπήρχαν πολλά οικονομικά σκάνδαλα, τέτοια που οι «μίζες της μεταπολίτευσης» ωχριούν μπροστά τους. Εγιναν οικολογικά εγκλήματα· όλα τα μεγάλα εκτρώματα στις παραλίες που χτίστηκαν εκείνη την περίοδο. Η οικονομική της πολιτική που υπερδιπλασίασε το δημόσιο χρέος, οκταπλασίασε το έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών, ενώ ο πληθωρισμός κάλπαζε και δι’ αυτού τα πραγματικά εισοδήματα των νοικοκυριών εξανεμίζονταν.
Η κυμαινόμενη συλλογική θεώρηση για τα αίτια της αποτυχίας του ελληνικού κράτους (που τώρα πήρε τη μορφή της χρεοκοπίας) φανερώνει έλλειμμα ιστορικής γνώσης. Η ασπρόμαυρη εκδοχή της ιστορίας, κάτι που αποτελεί διαχρονικό οδηγό της ελληνικής παιδείας, δεν μας επιτρέπει να διακρίνουμε τη συνέχεια κάποιων πραγμάτων πίσω από τις ιστορικές τομές. Ετσι αν δούμε πιο κοντά τα πράγματα πρέπει να πούμε πως η χούντα «βρήκε κι έκανε», υπό την έννοια πως δεν επρόκειτο για έργο μόνο κάποιων διαταραγμένων αξιωματικών, αλλά ενός ολόκληρου θεσμικού πλαισίου και πλέγματος εξουσίας που έβλεπε τη δικτατορία ως το έσχατο όπλο στη μάχη κατά του κομμουνισμού. Ή οτιδήποτε οι πολιτικοί ανταγωνιστές της εποχής βάφτιζαν «κομμουνισμό». Συνεπώς, σε ό,τι αφορά τη χούντα, πρέπει να παραφράσουμε τον Κλαούζεβιτς: η δικτατορία ήταν η συνέχιση του μετεμφυλιακού κράτους με άλλα μέσα.
Υπό την έννοια αυτή δεν πρέπει να θεωρείται περίεργο πως η δημοκρατία παρεδόθη αμαχητί σε μια δράκα επίορκων αξιωματικών. Η ταχύτατη εγκαθίδρυση της δικτατορίας –κάτι που εξέπληξε ακόμη και εκείνους που επιζητούσαν αντιδημοκρατικές λύσεις για «να βγει η χώρα από το αδιέξοδο»– δεν οφειλόταν μόνο στο γεγονός ότι οι θεσμοί ήταν καχεκτικοί. Οφειλόταν κυρίως στο ότι το διοικητικό σύστημα είχε γίνει εξόχως συγκεντρωτικό. Και όλα τα συγκεντρωτικά συστήματα έχουν τις ασθένειες της ΕΣΣΔ. Είναι αντιπαραγωγικά και γκρεμίζονται εύκολα όταν καταληφθούν οι κεντρικοί θώκοι. Είναι χαρακτηριστικό πως οι συνταγματάρχες δεν χρειάζονταν πολλές μονάδες για να υποτάξουν τη χώρα. Πέντε έξι κτίρια της πρωτεύουσας κατέλαβαν για να εγκαθιδρύσουν το καθεστώς τους.
Πολιτική επιλογή
Ο συγκεντρωτικός χαρακτήρας του κράτους υπήρξε πολιτική επιλογή της περιόδου 1949-1974. Σε μια χώρα που μόλις είχε βγει από έναν αιματηρό εμφύλιο πόλεμο, οι νικητές δεν ήθελαν να αφήσουν πολλά περιθώρια εξουσίας σε αυτόνομους θυλάκους, όπως ήταν η Τοπική Αυτοδιοίκηση ή η ανώτατη παιδεία, υπό τον φόβο των «αντεθνικώς δρώντων». Ο κ. Νίκος Αλιβιζάτος έγραψε πως ο ασφυκτικός έλεγχος του κράτους στην ανώτατη παιδεία οφειλόταν στην πρόθεση «να αποκλεισθούν οι κομμουνιστές καθηγητές από τα πανεπιστήμια» και γενικότερα οι αντιφρονούντες προς την ιδεολογία και τις αντιλήψεις των κρατούντων. Για τον συγγραφέα του «Πέρα από το 16: τα πριν και τα μετά» (εκδ. Μεταίχμιο) η επτάχρονη δικτατορία ήταν το επιστέγασμα του κρατικού μονοπωλίου στην ανώτατη παιδεία, κάτι που δυστυχώς συνέχισε η μεταπολίτευση με το διαβόητο άρθρο 16 του Συντάγματος.
Η συγκέντρωση αρμοδιοτήτων στο κεντρικό κράτος δεν είχε μόνο αντικομμουνιστικά κίνητρα. Πολλάκις είχε και ρουσφετολογικά. Εγραψε σχετικά ο κ. Μιχάλης Παπαδόπουλος, ομότιμος καθηγητής του ΕΜΠ και πρώην διευθυντής ΔΕΗ: «Στο Αρθρο 1 του ιδρυτικού νόμου της ΔΕΗ 1448/50, αναφέρεται: “…θα ανήκει μεν στο κράτος και θα λειτουργεί χάριν του δημοσίου συμφέροντος, αλλά κατά τους κανόνες της ιδιωτικής οικονομίας, με οικονομική και διοικητική αυτοτέλεια…”. Η διατήρηση της αυτοτέλειας αποτέλεσε κατά τα πρώτα χρόνια κυρίαρχο μέλημα των συνδικαλιστικών ενώσεων του προσωπικού αλλά και των διοικήσεών της. Ατυχώς όμως το πολιτικό μας σύστημα αποδείχτηκε ανώριμο να δεχθεί επί μακρόν τους “δυτικότροπους” θεσμούς του ιδρυτικού της νόμου. Χαρακτηριστικά είναι τα όσα συνέβησαν περί τα μέσα του 1966, όταν η τότε κυβέρνηση υπέβαλε σχέδιο νόμου με το οποίο διευκολύνονταν οι παρεμβάσεις στη ΔΕΗ, μέσω Βασιλικών Διαταγμάτων αντί τροποποιήσεων του ιδρυτικού της νόμου. Εκδηλώθηκε έντονη αντίδραση, ιδίως από τον Σύλλογο Μηχανικών ΔΕΗ, αλλά και την τότε διοίκηση της ΔΕΗ (καθ. Αλ. Παπά και Ν. Δημόπουλου). Οι τελευταίοι υπέβαλαν τελικά την παραίτησή τους, με επιστολή στην οποία μεταξύ άλλων αναφέρεται ότι η επιχειρούμενη ρύθμιση “αποτελεί θανάσιμον πλήγμα στην υπόσταση της ΔΕΗ…, ότι η συχνή αλλαγή διοικήσεων ισοδυναμεί με κατάργησιν της αυτοτέλειας και ανατροπήν της φιλοσοφίας της ίδρυσής της…”. Με την επιβολή της δικτατορίας την 21η/4/67, καταργήθηκε φυσικά κάθε αυτοτέλεια της ΔΕΗ». («Καθημερινή» 22.9.2017)
Ενα άλλο παράδειγμα ήταν η κατάργηση της διοικητικής αυτοτέλειας της Εθνικής Τράπεζας το 1953 με απόφαση του στρατηγού Αλέξανδρου Παπάγου. Οχημά της ήταν η συγχώνευση με την Τράπεζα Αθηνών. Ο Σπύρος Μαρκεζίνης, που ήταν τότε υπουργός Συντονισμού, στο βιβλίο του «Σύγχρονη Πολιτική Ιστορία της Ελλάδος 1936-1975» έγραψε ότι «ο πρωθυπουργός ήθελε κατ’ αρχήν άμεση απαλλαγή της Εθνικής από την εποπτεία του Γ. Πεζμαζόγλου, προέδρου του Δ.Σ. και υπέδειξε την απομάκρυνσή του, καθώς και την αντικατάσταση του διοικητού Στ. Κωστόπουλου» που ήταν και πρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου της Τράπεζας Εμπορικής Πίστεως. Τη θέση του διοικητή της Εθνικής Τράπεζας πήρε ο Κωστής Ηλιάσκος, που από το 1946 ήταν γενικός διευθυντής της Τράπεζας Αθηνών, βασικός παράγων της οικονομικής ζωής της χώρας, προσωπικός φίλος του Παπάγου και ο οικονομικός σύμβουλος της πριγκίπισσας Ελένης. Στο τέλος του ίδιου μήνα κατατέθηκε νομοσχέδιο σύμφωνα με το οποίο ο υπουργός Εμπορίου μπορούσε να συγχωνεύει τραπεζικά ιδρύματα χωρίς καν τη σύμφωνη γνώμη των μετόχων τους και να διορίζει απευθείας τα διοικητικά συμβούλια.
Ετσι, νομοθέτημα με νομοθέτημα, διογκώθηκε ο συγκεντρωτικός κρατισμός στην Ελλάδα. Τράπεζες, ΔΕΚΟ, ΟΤΑ, ΑΕΙ, που είχαν κάποια διοικητική αυτοτέλεια, έγιναν υποχείρια της εκάστοτε κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας. Ο δημοκρατικός έλεγχος έγινε δυσχερής, η γραφειοκρατία δαιδαλώδης, τα ρουσφέτια περισσότερα και το χειρότερο: η χρεοκοπία του συγκεντρωτικού κράτους συμπαρέσυρε τα πάντα. Τώρα, γιατί η Αριστερά στην Ελλάδα υπερασπίζεται αυτό το μοντέλο του κράτους που φτιάχτηκε μετεμφυλιακώς για να την αποκλείσει και απέτυχε σε όλα τα άλλα, είναι ένα από τα στοιχεία της «ελληνικής ιδιαιτερότητας», αυτής που δεν αφήνει τη χώρα να σηκώσει κεφάλι.