Σέριφος, Κυριακή του Πάσχα, 4 Απριλίου 2010. Ο Γιώργος Παπακωνσταντίνου που βρίσκεται ήδη δύο εικοσιτετράωρα στην εξοχική κατοικία του, γνωρίζει ότι θα επιστρέψει στην Αθήνα την επόμενη ημέρα. Εκείνο που δεν γνωρίζει, αλλά μάλλον διαισθάνεται, είναι ότι μέσα στις επόμενες εβδομάδες θα επιταχύνονταν οι εξελίξεις σε τέτοιο βαθμό που θα οδηγούσαν στο ιστορικό «διάγγελμα του Καστελλόριζου». Ο πρωθυπουργός Γιώργος Παπανδρέου θα απέτρεπε την κυοφορούμενη από χρόνια άτακτη χρεοκοπία, θα διασφάλιζε την παραμονή της Ελλάδας στην Ευρώπη και θα εξασφάλιζε τη μεγαλύτερη στήριξη που προσφέρθηκε ποτέ στην παγκόσμια χρηματοοικονομική ιστορία. Παρ’ όλα αυτά, θα έβλεπε τη χώρα του να εγκλωβίζεται στην αναβίωση του εμφυλιοπολεμικού διχασμού που θα διέλυε τη μεταπολιτευτική κοινωνική και πολιτική συναίνεση, θα ενίσχυε τον λόγο και τις πρακτικές των άκρων και θα διαμόρφωνε συνθήκες διακυβέρνησης που κάνουν αρκετούς να ανησυχούν ότι το Καστελλόριζο, οκτώ χρόνια μετά το «διάγγελμα», μπορεί να επιβαρυνθεί με επιπρόσθετους συμβολισμούς ως το επίκεντρο μιας σοβούσας εθνικής κρίσης.
Η Ιστορία θα δυσκολευθεί να αποφασίσει αν ο κ. Παπανδρέου ήταν γενναίος ή μοιραίος ηγέτης. Συνδύαζε την ελλιπή γνώση των οικονομικών με την έφεση στον ακτιβισμό και στην πολιτική δημιουργικότητα. Οι ομιχλώδεις απόψεις του για την οικονομία, καθώς και ένα πρότυπο ηγεσίας επικεντρωμένο στην εξαντλητική διαβούλευση, παρήγαγαν αβεβαιότητα για το τι μέλλει γενέσθαι. Η μαγική σκέψη ότι το δημόσιο χρέος θα μπορούσε να χρηματοδοτηθεί μέσα από ιδιωτικές τοποθετήσεις κινεζικής ή άλλης προελεύσεως που θα ενορχήστρωνε η Goldman Sachs συντήρησε για πολλές εβδομάδες τον εφησυχασμό. Παρέμεινε προσκολλημένος στο κεϊνσιανό μοντέλο επέκτασης των δημοσίων δαπανών που αποδείχθηκε άκαιρο, ενώ υπέκυψε στον συνήθη πρωθυπουργικό πειρασμό μιας επίσκεψης στη Μόσχα εις αναζήτηση ενός θαύματος.
Την ίδια ώρα, όμως, η δυτικότροπη και ολιστική αντίληψη των διεθνών εξελίξεων τον ώθησε να διατυπώσει και να διεκδικήσει πρώτος πρωτοποριακές για την εποχή λύσεις, όπως ήταν ο ευρωπαϊκός μηχανισμός στήριξης. Επειτα από οκτώ χρόνια υπάρχουν πλέον ελάχιστες αμφιβολίες πως όχι μόνο η Ελλάδα, αλλά ολόκληρη η Ευρωζώνη είχε απόλυτη ανάγκη τους νέους θεσμούς που γεννήθηκαν μέσα από την ελληνική κρίση.
Το περίστροφο στο τραπέζι και άλλα τεχνάσματα στον δρόμο για τη διάσωση
Στις 18 Μαρτίου 2010, το πρακτορείο Dow Jones μεταδίδει την «είδηση» ότι η Ελλάδα θα προσφύγει στο ΔΝΤ το Σαββατοκύριακο 2-4 Απριλίου. Διάχυτη ήταν η υποψία εκείνη την εποχή ότι επιτήδειοι κερδοσκόποι κατασκεύαζαν φήμες, έχοντας ήδη τοποθετηθεί καταλλήλως προκειμένου να αποκομίσουν κέρδη. Το υπουργείο Οικονομικών απάντησε διά της εκπροσώπου Τύπου Φιλιώς Λαναρά ότι το Σαββατοκύριακο 2-4 Απριλίου συμπίπτει με το ορθόδοξο Πάσχα «και το μόνο που κάνουμε το Πάσχα είναι να ψήνουμε αρνί».
Εκείνες τις ημέρες, η Αγκελα Μέρκελ επέδειξε την ικανότητά της στη σιβυλλική πολιτική. Η τακτική της ήταν πάντοτε να εμφανίζεται αρκούντως «σκληρή» απέναντι στην Ελλάδα, επειδή η γερμανική κοινή γνώμη ανέμενε αυτή την αυστηρότητα. Τις παραχωρήσεις που θα έκανε στη συνέχεια, από θέση αυστηρότητας που δεν θα μπορούσε να αμφισβητηθεί, θα τις εμφάνιζε ως ορθολογικές, «ελάχιστες» και απαραίτητες για το συμφέρον, όχι μόνο της Ελλάδας, αλλά του συνόλου της Ευρωζώνης. Πρόκειται για μια τακτική που ακολουθεί μέχρι σήμερα. Την επέτειο της Ελληνικής Επανάστασης, στις 25 Μαρτίου του 2010, η Γερμανίδα «μητέρα», ύστερα από πολλές ημέρες τεχνητής αμφιθυμίας, έκανε ένα πολύ σημαντικό δώρο στην Ελλάδα. Προκατέλαβε τη Σύνοδο Κορυφής ανακοινώνοντας: «Προτείνω να εξετάσουμε ένα συνδυασμό χρηματοδότησης από το ΔΝΤ και διμερών ευρωπαϊκών δανείων. Αυτό θα αποτελούσε μια λύση τελευταίας ευκαιρίας εάν η Ελλάδα δεν είχε πλέον πρόσβαση στις διεθνείς αγορές». Εως τότε η Ελλάδα είχε λάβει «νέα μέτρα» τέσσερις φορές (στον προϋπολογισμό του 2010, στο Πρόγραμμα Σταθερότητας του Ιανουαρίου, τον Φεβρουάριο και στις αρχές Μαρτίου) συνολικού ύψους 5% του ΑΕΠ. Αυτό, βεβαίως, δεν ήταν απαραίτητα εύστοχο, αφού επέτεινε τη σύγχυση. Κάθε πακέτο μέτρων παρουσιαζόταν από τους σοσιαλιστές υπουργούς ως «το έσχατο».
Ο κ. Γιώργος Παπακωνσταντίνου μιλούσε για «περίστροφο στο τραπέζι», εννοώντας ότι ο μηχανισμός θα απέτρεπε τη συνέχιση των επιθέσεων. Μέχρι σήμερα δεν έχει αποκαλύψει αν όντως πίστευε την παραβολή του περιστρόφου ή αν αξιοποιούσε ένα πολιτικό τέχνασμα για να υποστηρίζει στην Ευρώπη τα επιχειρήματα υπέρ της δημιουργίας ενός μηχανισμού χρηματοδότησης της χώρας, στήριξης τραπεζών και περικοπής χρέους (διότι περί αυτού επρόκειτο).
Οι Ευρωπαίοι αξιωματούχοι με πρώτο τον τότε επικεφαλής του Eurogroup Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ γνώριζαν ότι η Ελλάδα αντιμετώπιζε αστρονομικές ανάγκες εξυπηρέτησης χρέους, συνολικά πάνω από 200 δισ. ευρώ ώς το 2014, οι οποίες είχαν διαμορφωθεί στο πρόσφατο παρελθόν και που αποκλείεται να κατόρθωνε να εξυπηρετήσει την ώρα που, μετά το 2008, βρισκόταν σε ύφεση και παρήγαγε διψήφιο δημοσιονομικό και εμπορικό έλλειμμα. Οι αγορές είχαν αντιληφθεί ότι με αυτή τη δημοσιονομική εικόνα η περικοπή του χρέους ήταν αναπόφευκτη και γι’ αυτό δεν έβλεπαν κάποιο «περίστροφο», αλλά έναν μηχανισμό αναδιάρθρωσης. Απαιτούσαν, λοιπόν, υψηλότατα επιτόκια διότι ενσωμάτωναν σε αυτά το κόστος από την προσδοκώμενη περικοπή, άσχετα αν με αυτό τον τρόπο καθιστούσαν τον δανεισμό ανέφικτο και την περικοπή βεβαία.
Αυτές οι αλήθειες, όμως, δεν μπορούσαν να αποκαλυφθούν χωρίς να προκληθεί η μεγιστοποίηση της εκροής καταθέσεων που θα μπορούσε να οδηγήσει σε ανεξέλεγκτες εξελίξεις. Ας μην ξεχνάμε ότι η Ιρλανδία και η Πορτογαλία επρόκειτο να μας ακολουθήσουν, με την Ιταλία και την Ισπανία σε κατάσταση οριακή.
«Δεν έχετε ιδέα τι έρχεται», προειδοποιούσε το ΔΝΤ
Στις αρχές Απριλίου 2010 σκοτείνιασαν οι ουρανοί της Ευρώπης ενόψει της καθόδου της Ελλάδας στον Αδη του μηχανισμού στήριξης, όπως πολλοί επέμεναν να διεκτραγωδούν, σχηματίζοντας χορό κακοφωνίας στα κακής ποιότητας μέσα ενημέρωσης. Η έκρηξη του ηφαιστείου της Ισλανδίας, οι τράπεζες της οποίας είχαν προσφάτως καταρρεύσει, εκτόξευσε νέφος στάχτης που απλώθηκε σε ολόκληρη τη Δυτική Ευρώπη, προκαλώντας την ακύρωση των πτήσεων. Ο κ. Γ. Παπακωνσταντίνου, ο οποίος συμμετείχε στο άτυπο συμβούλιο των υπουργών Οικονομικών της Ε. Ε. στη Μαδρίτη, όπου τα μέλη ενός οργάνου που το 2015 θα μετονομαζόταν σε… «θεσμοί», αποχώρησε μία ημέρα νωρίτερα, την Κυριακή 18 Απριλίου, προλαβαίνοντας την τελευταία πτήση για την Αθήνα.
Μόλις δέκα ημέρες νωρίτερα, την εβδομάδα μετά το Πάσχα, αξιοποιώντας το κλίμα αισιοδοξίας που καλλιέργησε η ανακοίνωση του μηχανισμού, είχε προχωρήσει μαζί με τον υφυπουργό Οικονομικών κ. Φίλιππο Σαχινίδη στην έκδοση επταετούς ομολόγου. Η επιτυχία της έσχατης αυτής εξόδου στις αγορές ήταν περιορισμένη, προκαλώντας περίσκεψη. Η διαφορά απόδοσης (spread) από το δεκαετές γερμανικό ομόλογο ανήλθε στις 310 μονάδες βάσης, μια διαφορά που ωστόσο αξίζει να σημειωθεί ότι αποδεικνύεται μικρότερη από τη διαφορά της πρόσφατης (2018) «επιτυχημένης» ελληνικής έκδοσης.
Κατόπιν τούτου, ο υπουργός Οικονομικών, μετά την επιστροφή του από τη Μαδρίτη, βρισκόταν σε διαρκείς διαβουλεύσεις με τους εν Αθήναις εκπροσώπους της Ε. Ε., της ΕΚΤ και του ΔΝΤ. Τη Δευτέρα 19 Απριλίου, ο ίδιος και η σύζυγός του κ. Γιακολίν Βίνκε κάλεσαν κάποιους από αυτούς σε δείπνο σε εστιατόριο. «Ο σύζυγός σας δεν έχει ιδέα τι έρχεται», είπε ο Μπομπ Τράα στην κ. Βίνκε. Ο κ. Τράα ήταν ο εμπειρογνώμονας που θα υπηρετούσε ως μόνιμος εκπρόσωπος του ΔΝΤ στη χώρα μας. Ευθύς, κυνικός και ρεαλιστής, όπως μόνο ένας Ολλανδός μπορεί να είναι, γνώριζε από τη μακρά εμπειρία του στο Ταμείο ότι οι διασώσεις κρατών καθίστανται απαραίτητες σε χώρες όπου ένα προβληματικό πολιτικό σύστημα και μια ανώριμη διχασμένη κοινωνία με τραυματική ιστορία καταδικάζουν την οικονομία σε αδιέξοδο.
Επομένως, κοινωνίες μειωμένης συνοχής και χαμηλής εμπιστοσύνης και πολιτικοί-φύλαρχοι που διαιωνίζουν τα ψεύδη και καταστρέφουν τις οικονομίες τους είναι δύσκολο να μεταμορφωθούν και να υποστηρίξουν στη συνέχεια την αποφασιστικότητα, την ενότητα και τον ορθολογισμό, που προϋποθέτει η επιτυχημένη θεραπεία.
Οκτώ χρόνια μετά, ίσως μπορεί να σκεφθεί κανείς πως το έργο ήταν σχεδόν προδιαγεγραμμένο. Το εγχείρημα της κυβέρνησης Παπανδρέου να συμβάλει στη διαβούλευση για τη διαμόρφωση νέων ευρωπαϊκών θεσμών, να περιφρουρήσει τη σταθερότητα και να εξασφαλίσει αστρονομικά κεφάλαια χωρίς να εξωθηθεί η Ελλάδα εκτός Ευρωζώνης και χωρίς να υποστεί τη συντριβή μιας πτώχευσης, ήταν μια εθνική επιτυχία που δυστυχώς αντιμετωπίστηκε από μεγάλο μέρος της κοινής γνώμης σχεδόν ως προδοσία.
Η οδύσσεια, ο δούρειος ίππος και ο Ντομινίκ Στρος-Καν στην κουζίνα του Νταβός
19 Νοεμβρίου 2011. Οι κ. Κλ. Μαζούχ και Π. Τόμσεν συνάντησαν τον κ. Γ. Παπανδρέου. Είχε παραιτηθεί από την πρωθυπουργία πριν από οκτώ ημέρες.
Μόλις 15 ημέρες μετά το Πάσχα του 2010, ο χρόνος στην Ελλάδα είχε επιταχυνθεί δραματικά. Επικρατούσε ένα αφύσικο κλίμα ανασφάλειας, σαν να επρόκειτο να ξεσπάσει πόλεμος, κάτι που επέτεινε η αοριστολογία της κυβέρνησης. Φοβισμένοι πολιτικοί συντηρούσαν ακόμα τις ψευδαισθήσεις ότι ίσως τα μέτρα που είχαν ληφθεί ώς τότε να ήταν «αρκετά» για την αποκατάσταση της πρόσβασης της χώρας στις αγορές.
Ομως, οι αγορές είχαν αποκρυπτογραφήσει τον νεότευκτο μηχανισμό ως αυτό ακριβώς που ήταν, ένα «κουρείο» για να περικόψει το ελληνικό χρέος χωρίς να εκραγεί η οικονομία, μια «καραντίνα» για να αποτρέψει την επέκταση του κενού εμπιστοσύνης στην υπόλοιπη Ευρωζώνη και να περιφρουρήσει το κοινό νομισματικό οικοδόμημα.
Δεν είχαν περάσει ούτε δύο μήνες από τη συνάντηση στο Νταβός, όπου ο τότε επικεφαλής του ΔΝΤ κ. Ντομινίκ Στρος-Καν συνάντησε μυστικά τον κ. Παπανδρέου στην κουζίνα του κεντρικού χώρου των εκδηλώσεων για να αποφευχθεί η φημολογία περί άμεσης προσφυγής της Ελλάδας στο Ταμείο, όπως αποκάλυψε ο κ. Παπακωνσταντίνου στο βιβλίο του «Game Over: Η αλήθεια για την κρίση» (εκδ. Παπαδόπουλος). Το βιβλίο κυκλοφόρησε πρόσφατα στα γερμανικά και ο πρώην υπουργός απέστειλε ένα αντίτυπο στον κ. Β. Σόιμπλε, ο οποίος ευχαρίστησε ευγενικά.
Το Βερολίνο επέμενε σωστά για το ΔΝΤ. Χωρίς το κύρος του Ταμείου στις αγορές, όχι μόνο η Ελλάδα, αλλά ούτε η ίδια η Ευρώπη δεν θα μπορούσε να πείσει ότι αποκαθιστά την ομαλή οικονομική λειτουργία. Η απολύτως απαραίτητη συμμετοχή παρουσιάστηκε από πολιτικούς, και όχι μόνο στην Ελλάδα, ως… δούρειος ίππος. Παρ’ όλα αυτά, ο ανελέητος ρεαλισμός της οικονομίας διαλύει ακόμα και τις πιο επίμονες αυταπάτες. Η εκροή καταθέσεων κλυδώνιζε τις τράπεζες, ενώ η αδυναμία κάλυψης των εθνικών υποχρεώσεων της 18ης Μαΐου ήταν δεδομένη.
Το απόγευμα της Πέμπτης 22 Απριλίου συγκεντρώθηκαν στο Μέγαρο Μαξίμου οι κ. Γ. Παπακωνσταντίνου, Χ. Παμπούκης, Γ. Ραγκούσης, Π. Γερουλάνος, Ν. Αθανασάκης και Κ. Θέος. Η απόφαση να ζητηθεί η ενεργοποίηση του μηχανισμού επισφραγίστηκε μετά πολύωρη συζήτηση. Ο πρωθυπουργός είχε προγραμματίσει επίσκεψη στο Καστελλόριζο για την επόμενη ημέρα, Παρασκευή 23 Απριλίου. Αποφάσισε να μην την αναβάλει. Ηθελε να μεταδώσει ένα μήνυμα αυτοπεποίθησης και αισιοδοξίας, αλλά πολλοί ερμήνευσαν την τουριστική εικόνα του με φόντο τη γραφική χώρα του νησιού και μια βαρκούλα που τυχαία περνούσε, ως μία ακόμα ένδειξη ότι δεν διαθέτει την απαιτούμενη κατανόηση της σοβαρότητας των εξελίξεων.
Ηταν μια άδικη ερμηνεία μιας ακόμα πρωτοβουλίας ενός ασυνήθιστου πολιτικού που είχε το ανάστημα να λαμβάνει δύσκολες αποφάσεις χωρίς να προσφεύγει σε συνταγές διχασμού. Μίλησε προφητικά για μια νέα oδύσσειύσσειύσσειύσσεια για τον ελληνισμό, αλλά σημείωσε ότι «ξέρουμε τον δρόμο για την Ιθάκη». Οκτώ χρόνια μετά, ο δρόμος αυτός ακόμα αναζητείται.