ΑΠΟΣΤΟΛΗ-ΛΟΝΔΙΝΟ. Το καλοκαίρι του 1940 η Μαντλίν Ολμπράιτ, μόλις τριών ετών, άκουγε τρομαγμένη από το καταφύγιο όπου βρισκόταν τις γερμανικές βόμβες να χτυπούν το Λονδίνο. Την Πέμπτη 28 Ιουνίου 2018, η πρώην υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ μίλησε για τις πρώτες αυτές αναμνήσεις της στο κατάμεστο αμφιθέατρο της Royal Geographical Society στο Κένσινγκτον του Λονδίνου.
Η πρώτη γυναίκα υπουργός Εξωτερικών στην ιστορία των ΗΠΑ, η οποία ανέλαβε επικεφαλής του Στέιτ Ντιπάρτμεντ στη δεύτερη τετραετία Κλίντον (1997-2001) δεν επικεντρώθηκε μόνο στα παιδικά της χρόνια που την οδήγησαν από το Λονδίνο στην Τσεχοσλαβακία, πατρίδα του διπλωμάτη πατέρα της και από εκεί στο Ντένβερ των ΗΠΑ της δεκαετίας του ’50. Ηρθε στο Λονδίνο για να μιλήσει σε ένα σαφώς καταρτισμένο και πολιτικοποιημένο ακροατήριο για το βιβλίο της «Fascism: A warning» («Φασισμός: Μια προειδοποίηση»).
Η κυρία Ολμπράιτ, που ξέρει πότε να είναι αιχμηρή και πότε να ζυγίζει τα λόγια της, είπε ότι τα σημάδια του φασισμού πληθαίνουν εκ νέου στην ανθρωπότητα και ξεκίνησε υποδεικνύοντας τη βασική διαφορά του φασισμού από τον κομμουνισμό: «Ο κομμουνισμός είναι ιδεολογία γιατί βασίζεται σε κείμενα. Ο φασισμός είναι μέθοδος κατάληψης της εξουσίας μέσα από την ενεργοποίηση της σύγκρουσης ανάμεσα σε κοινωνικές ομάδες». Ολοι στο ακροατήριο σκέφτηκαν πολλούς σύγχρονους πολιτικούς που επιδίδονται ακριβώς σε αυτό, στην υποδαύλιση τέτοιου είδους συγκρούσεων…
Η πολιτικός και καθηγήτρια, εδώ και πάνω από τριάντα χρόνια στο Πανεπιστήμιο του Τζορτζτάουν, δεν δίστασε να πει ότι εμπνεύστηκε το νέο βιβλίο της από τις πολιτικές εξελίξεις στην Ουγγαρία και στην Πολωνία, αλλά και από την πορεία της Τουρκίας και της Βενεζουέλας προς ένα μέλλον λιγότερης δημοκρατίας. Ωστόσο, το μοναδικό καθεστώς στον σημερινό κόσμο που θα χαρακτήριζε «φασιστικό» είναι το καθεστώς της Βόρειας Κορέας.
Ανοδος του λαϊκισμού
Η κατάρρευση του κοινωνικού συμβολαίου λόγω των οικονομικών μεταβολών σε πολλές χώρες είναι μία από τις αιτίες που οι πληθυσμοί γίνονται επιρρεπείς στον πολιτικό λόγο του διχασμού, προσφέροντας νομιμοποίηση και δίνοντας ισχύ στις δυνάμεις και στους εκφραστές του φασισμού. Μια άλλη αιτία είναι η αναζήτηση στέρεας ταυτότητας όταν η παγκοσμιοποίηση και ο φιλελευθερισμός αμβλύνουν τις διαφορές και επιβάλλουν την αποδοχή της ρευστότητας και τη συνύπαρξη ανάμεσα σε κάθε λογής διαφορετικότητες – εθνοτικές, θρησκευτικές και άλλες.
Μέσα σε ένα περιβάλλον αβεβαιότητας αδίστακτοι και ανιστόρητοι λαϊκιστές μυρίζονται τις ευκαιρίες και απλώνουν τα χέρια τους επάνω στην καταραμένη εργαλειοθήκη του φασισμού που έμεινε σφραγισμένη πάνω από 70 χρόνια.
Η τραγική ειρωνεία του φασισμού, τα ψεύδη και ο παραλογισμός που τον συνοδεύουν, δεν διαφεύγει από οξυδερκείς παρατηρητές όπως η κυρία Ολμπράιτ, η οποία επισήμανε με νόημα ότι «μιλούσε για την αρία φυλή ο Χίτλερ, ένας άνθρωπος με μαύρα μαλλιά και μουστάκι».
Πρόσθεσε παράλληλα πως ο φασισμός ήταν μια εφεύρεση του Μουσολίνι, αλλά ο Χίτλερ, πιο πειθαρχημένος και εμμονικός από τον Ιταλό δικτάτορα που θαύμαζε, μετεξέλιξε τον φασισμό στην ακραία έκφρασή του που ήταν ο ναζισμός.
Αρωμα ολοκληρωτισμού, χωρίς όμως να χαρακτηρίζονται ευθέως «φασίστες» από την πρώην υπουργό των ΗΠΑ, αναδίδουν σήμερα οι λεγόμενοι «ισχυροί ηγέτες» (strongmen) όπως ο πρόεδρος Πούτιν. «Ο Πούτιν θέλει να διασπάσει τη Δύση και να διαχωρίσει τις ΗΠΑ από τους συμμάχους της και το μεθοδεύει μέσα από επιχειρήσεις παραπληροφόρησης και όξυνσης των αντιθέσεων στις κοινωνίες μας», είπε, ενώ πρόσθεσε πως όταν συνάντησε για πρώτη φορά τον Ρώσο πρόεδρο τη δεκαετία του ’90 διαπίστωσε πως «είναι ένας άνθρωπος πολύ έξυπνος και ταυτόχρονα πολύ ψυχρός, σχεδόν ερπετοειδής».
Τον πρόεδρο Τραμπ τον άφησε τελευταίο, αλλά δεν επιδόθηκε σε οξεία κριτική εναντίον του, διότι όπως μας υπενθύμισε, «μια πρώην υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ όταν βρίσκεται στο εξωτερικό δεν επιτρέπεται να κατακρίνει με ακραίο τρόπο τον πρόεδρο της χώρας της». Αυτό όμως δεν την εμπόδισε να πει ότι «ο Τραμπ είναι ο πιο αντιδημοκρατικός πρόεδρος των ΗΠΑ γιατί δεν κατανοεί τη σημασία της ελευθερίας του Τύπου και γιατί χαρακτηρίζεται από έλλειψη σεβασμού απέναντι στη Δικαιοσύνη». Και πρόσθεσε: «Είναι πάρα πολύ έξυπνος και ταυτόχρονα είναι η επιτομή του δημαγωγού, εκείνου που γνωρίζει πώς να εκμεταλλεύεται τις διαφορές ανάμεσα στις κοινωνικές ομάδες και να παράγει κλίμα διχασμού».
Η ψήφος των γυναικών
Μία ακόμα από τις πολλές αξιοπρόσεκτες τοποθετήσεις της κυρίας Ολμπράιτ αφορούσε τις γυναίκες. Με μια ελαφρά πικρία απάντησε στην ερώτηση του κοινού «γιατί δεν ψήφισαν περισσότερες γυναίκες τη Χίλαρι Κλίντον». «Ξέρετε, εμείς οι γυναίκες έχουμε συχνά την τάση να προβάλλουμε το δικό μας αίσθημα αδυναμίας επάνω σε άλλες γυναίκες κι έτσι αποφεύγουμε να τις υποστηρίξουμε. Εκείνο όμως που θα πρέπει να θυμάστε, είναι ότι η Χίλαρι κέρδισε τις εκλογές σε απόλυτους αριθμούς με τρία εκατομμύρια ψήφους διαφορά».
Η ομιλία της κυρίας Ολμπράιτ ήταν ένα 45λεπτο απόσταγμα ζωής, που γέννησε σκέψεις σε όσους είχαμε την τύχη να είμαστε παρόντες. Οι βόμβες του 1940 μοιάζουν μακρινές και ερμητικά αποκλεισμένες σε ένα παρελθόν που η Ευρώπη έχει ορκιστεί να μην επαναλάβει. Ομως, ο απόηχός τους, όπως έμεινε στη μνήμη του τρίχρονου κοριτσιού και της ογδοντάχρονης κυρίας με το μπλε φόρεμα και το διαπεραστικό βλέμμα που στάθηκε μπροστά μας, έμοιαζε σαν να ακούγεται στο βάθος του αμφιθεάτρου, πίσω από τα χειροκροτήματα, σαν προειδοποίηση, αυτό το καλοκαιρινό απόγευμα στο Λονδίνο του 2018.