Μια εξηντάχρονη Γερμανίδα καθαρίστρια, χωρισμένη με παιδιά, ερωτεύεται τον γκασταρμπάιτερ Μαροκινό Αλι που δεν είναι ούτε σαράντα ετών. Η οικογένειά της δεν θα υποδεχθεί με ψυχραιμία αυτή τη θυελλώδη σχέση. Πρόκειται για το κινηματογραφικό αριστούργημα «Ο φόβος τρώει τα σωθικά» του Ράινερ Βέρνερ Φασμπίντερ που όχι μόνο είναι ξανά επίκαιρο, λόγω των κλυδωνισμών που έχουν προκαλέσει στη Γερμανία και σε όλη την Ευρώπη οι μεταναστευτικές ροές, αλλά επιπλέον παραμένει μια ταινία αλληγορική και σύγχρονη, παρά το γεγονός ότι κυκλοφόρησε το 1974. Ο φόβος απέναντι σε όλες τις εκδοχές της διαφορετικότητας –θρησκευτική, φυλετική, ηλικιακή, πολιτική, σεξουαλική, οικονομική– παράγει μίσος και «τρώει τα σωθικά» της Δύσης. Η Ελλάδα, όχι μόνο δεν αποτελεί εξαίρεση, αλλά μάλλον χαρακτηρίζεται εντονότερα από άλλες χώρες από μίσος και φόβο, αφού σχεδόν όλα τα θέματα της επικαιρότητας μεταβάλλονται σε αφορμές για την εκδήλωση σύγκρουσης και διχασμού. Ποια είναι η αιτία αυτής της μόνιμης εχθροπάθειας;
Το διχαστικό κλίμα αποδίδεται από πολλούς πρωτίστως στην πολιτική διαχείριση του συλλογικού θυμικού από τον ΣΥΡΙΖΑ. «Η ένταση και η ακραία πόλωση είναι μια συνειδητή επιλογή της κυβέρνησης», λέει στην «Κ» ο αντιπρόεδρος της Ν.Δ. Κωστής Χατζηδάκης, ο οποίος έχει υπάρξει θύμα επίθεσης μίσους στις 15 Δεκεμβρίου 2010 καθώς περπατούσε κοντά στη Βουλή κατά τη διάρκεια διαδήλωσης. «Εσπασαν το παγκόσμιο ρεκόρ στη δημαγωγία, έκαναν τους φτωχούς φτωχότερους και τώρα ενόψει εκλογών επιχειρούν να αντιδράσουν με όψιμη παροχολογία και φυσικά με ένταση, πόλωση και διχαστική αντιδεξιά ρητορική. Η απάντηση, όμως, στον διχασμό δεν μπορεί παρά να είναι η θετική πρόταση για την επόμενη ημέρα και η επίγνωση ότι καμία κοινωνία δεν έλυσε τα προβλήματα μέσα από το μίσος».
Η νομιμοποίηση
Μπορεί η κυβέρνηση να έχει σημαντικό μερίδιο ευθύνης για την υποδαύλιση του μίσους μέσα από τη συντήρηση αντιμνημονιακών μύθων – όπως για παράδειγμα τις αιχμές που άφησε ο πρωθυπουργός στο «διάγγελμα της Ιθάκης» στις 21 Αυγούστου ότι ο Λουκάς Παπαδήμος, που ψηφίστηκε τον Νοέμβριο του 2011 από 255 βουλευτές τριών κομμάτων, δεν έγινε πρωθυπουργός με δημοκρατικό τρόπο. Ωστόσο, η κυβερνητική νομιμοποίηση του μίσους παράγει βία, φραστική και μη, που απειλεί και την ίδια την κυβέρνηση, όπως έδειξαν η επίθεση προ ημερών στην Καλαμάτα από ομάδα ακροδεξιών κατά του βουλευτή Μεσσηνίας του ΣΥΡΙΖΑ Πέτρου Κωνσταντινέα, τα επεισόδια και οι τραυματισμοί στις πορείες μνήμης για τα πέντε χρόνια από τη δολοφονία του Παύλου Φύσσα, αλλά και το εμφανώς εχθρικό κλίμα που καλλιεργείται κατά του ΣΥΡΙΖΑ σχεδόν σε ολόκληρη τη Μακεδονία λόγω της συμφωνίας των Πρεσπών.
Ο διευθυντής ερευνών της διαΝΕΟσις Κυριάκος Πιερρακάκης συνδέει το μίσος με την εξαιρετικά χαμηλή εμπιστοσύνη που χαρακτηρίζει την ελληνική κοινωνία, αφού όπως έδειξε πρόσφατη έρευνα του Οργανισμού, μόλις το 8,7% των Ελλήνων θεωρούν ότι οι άλλοι άνθρωποι μπορεί να είναι άξιοι εμπιστοσύνης, ενώ ένας στους πέντε ανησυχεί για το ενδεχόμενο εμφυλίου πολέμου. «Οταν υπάρχει η αίσθηση ότι δεν ανήκεις στο ίδιο σύνολο με τον άλλον, τότε υπάρχει χαμηλή εμπιστοσύνη, η οποία είναι η αναγκαία συνθήκη για εκδηλώσεις βίας και μίσους».
Οι παρατηρήσεις αυτές συνδέονται με όσα αναφέρει ο Ντέιβιντ Ιγκλμαν στο βιβλίο του «The Brain: The Story of You» (Pantheon, 2015). Ο γνωστός νευροεπιστήμονας παρουσίασε πειράματα που αποδεικνύουν ότι η προπαγάνδα, τα αρνητικά μηνύματα γενικότερα κατά μιας ομάδας ανθρώπων μπορεί να προκαλέσουν μεγάλη μείωση της εγκεφαλικής δραστηριότητας στον προμετωπιαίο φλοιό όταν αντικρίζουμε ανθρώπους της ομάδας αυτής. Με άλλα λόγια, όταν ζούμε σε ένα περιβάλλον φορτισμένο από ομοφοβία, ρατσισμό ή μίσος κατά δεξιών ή αριστερών, ο εγκέφαλός μας αντιδρά απέναντι στην εκάστοτε κατηγορία ανθρώπων σαν να πρόκειται για άψυχα αντικείμενα και όχι για ανθρώπους. Απλώνεται, δηλαδή, αργά και σταθερά μια κοινωνική ασθένεια απανθρωποποίησης ολόκληρων κοινωνικών ομάδων και όταν αυτό ξεπεράσει ένα όριο ανοίγει ο δρόμος για εκδηλώσεις μίσους και για ρατσιστικές επιθέσεις, που μπορούν στην ακραία μορφή τους να καταλήξουν ακόμα και σε γενοκτονίες και εμφυλίους πολέμους. Μέσα από αυτό τον μηχανισμό εξηγείται η ευκολία με την οποία νομοταγείς πολίτες μπορεί να χάσουν τον έλεγχο του εαυτού τους και να χτυπούν μέχρι τέλους αδύναμους και αβοήθητους ανθρώπους, όπως έγινε στην περίπτωση του τραγικού θανάτου του ακτιβιστή Ζακ Κωστόπουλου. Εξηγείται επίσης η απανθρωποποίηση που χαρακτήρισε εσχάτως τον επίσημο κυβερνητικό λόγο, τόσο σε ό,τι αφορά τους νεκρούς στο Μάτι (οι οποίοι έφτασαν να κατηγορηθούν για τον ίδιο τον θάνατό τους), όσο και τους συνταξιούχους που πλησιάζουν τα 70 (οι οποίοι υποτίθεται ότι δεν επιβαρύνουν το ασφαλιστικό σύστημα αφού πεθαίνουν σύντομα μετά τα 70 και άρα δεν χρειάζεται να μειωθούν οι συντάξεις). Στην Ελλάδα, η τοξικότητα στον δημόσιο λόγο γίνεται συχνά εντονότερη «λόγω της εξαιρετικά χαμηλής αξιοπιστίας των μέσων ενημέρωσης, η οποία ανοίγει τον δρόμο για την επικράτηση των ψευδεπίγραφων ειδήσεων (fake news) από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης», παρατηρεί ο καθηγητής Διεθνούς Δημοσιογραφίας του Αριστοτελείου Νίκος Παναγιώτου.
Κοινωνική τοξικότητα
Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης σχεδόν επιβάλλουν την απανθρωποποίηση των άλλων στα μάτια των χρηστών τους (δηλαδή σχεδόν όλων μας) γιατί το κυριότερο χαρακτηριστικό τους είναι ότι εξασφαλίζουν επικοινωνία με ανωνυμία και εδραιώνουν επαφές ανθρώπων χωρίς πρόσωπα. Με αυτό τον τρόπο έχει ανοίξει ένα «πορτάκι» στον εγκέφαλο από το οποίο, με κάθε αφορμή, ξεχειλίζει μίσος και τοξικότητα στον δημόσιο χώρο, ένα μίσος που υπό συνθήκες κανονικής ανθρώπινης επαφής θα παρέμενε κλειδωμένο και περιορισμένο από τις θεμελιώδεις αρχές του ουμανισμού που επικράτησαν στην Ευρώπη μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Τα social media δηλαδή έχουν μετατραπεί σε έναν κοινωνικό μηχανισμό αρνητικής ανατροφοδότησης όπου σχεδόν κάθε γεγονός σε κάθε κοινωνία, πραγματικό ή υποβολιμαίο από επιδέξιους προπαγανδιστές, μεταβάλλεται σε θρυαλλίδα νέων εκρήξεων μίσους που αυξάνουν την κοινωνική τοξικότητα μέσα στην οποία εκδηλώνονται ακόμα περισσότερα περιστατικά μίσους. Πραγματικά, δηλαδή, το μίσος και ο φόβος «τρώνε τα σωθικά».