Η «ευθύνη» είναι μια έννοια που, σε διάφορες εκδοχές, χρησιμοποιούμε συχνά. Λέμε: ο τάδε είναι «υπεύθυνος» γιατρός· η δείνα είναι «υπεύθυνη» δασκάλα ή μητέρα. Τι εννοούμε συνήθως; Τη σωστή άσκηση ενός ρόλου.
Προσέξτε την έμφαση στην κανονιστικότητα (κάτι που απωθεί η νεωτερική νοοτροπία μας): η «ευθύνη» προσδίδει ηθικό φορτίο σε ένα ρόλο – να ασκείται ο ρόλος σωστά. Τι θα πει «σωστά»; Το άτομο αναγνωρίζει ότι το αντικείμενο του ρόλου του είναι εύθραυστο και, άρα, χρήζει προστασίας. Το σώμα και η ψυχή του ανθρώπου, λ.χ., είναι ευάλωτα στην ασθένεια· χρειάζονται φροντίδα. Τα παιδιά δεν διαθέτουν γνωστική και ψυχική ωριμότητα· χρειάζονται καθοδήγηση. Ο γιατρός, ο δάσκαλος και ο γονιός λειτουργούν υπεύθυνα στο μέτρο που μεριμνούν για την προστασία ενός εύθραυστου αγαθού. Η υπευθυνότητα είναι αρετή – καλλιεργείται.
Πότε ένας πολιτικός είναι υπεύθυνος; Ερωτάται, σε συνέντευξη στο «Βήμα» (30/12/2018), ο πρώην πρωθυπουργός κ. Σημίτης: «Δεν υπάρχει πολιτική ευθύνη για τα φαινόμενα διαφθοράς την περίοδο της πρωθυπουργίας σας;». Απαντά: « […] Ευθύνη θα υπήρχε αν οι παρανομίες είχαν γίνει γνωστές και δεν τους έδωσα καμία συνέχεια. Ευθύνη θα είχα αν οι υπηρεσίες που υπάρχουν σε κάθε υπουργείο και επεξεργάζονται/ελέγχουν τη δραστηριότητά του είχαν επισημάνει παραβατικές συμπεριφορές». Τίποτε από αυτά δεν συνέβη, παρατηρεί ο κ. Σημίτης. Στη «διάρκεια της πρωθυπουργίας μου δεν υπήρξε οποιαδήποτε πληροφόρηση για την ύπαρξη παρανόμων δραστηριοτήτων. Ούτε οι ελεγκτικές υπηρεσίες των υπουργείων ανέφεραν παρανομίες ή υπερβάσεις των αρμοδιοτήτων των υπουργών». Συμπέρασμα: δεν έχω πολιτική ευθύνη αν κάποιοι υπουργοί μου ενεπλάκησαν σε πράξεις διαφθοράς.
Τεχνική αντίληψη
Ας αποκωδικοποιήσουμε την απάντηση του κ. Σημίτη. Ενας πρωθυπουργός έχει πολιτική ευθύνη για πράξεις διαφθοράς των υπουργών του μόνο όταν τις γνωρίζει αλλά αδιαφορεί. Τι αντίληψη για τον ρόλο του πρωθυπουργού (και, γενικότερα, για κάθε εκτελεστικό ρόλο) αναδεικνύει η άποψη αυτή; Τεχνική: η άσκηση ενός ρόλου εξαρτάται αποκλειστικά από τις πληροφορίες που διαθέτει ο λήπτης αποφάσεων. Τι παραβλέπεται; Πρώτον, το αξιακό-ηθικό μέρος ενός ρόλου – σε τι αποσκοπεί. Δεύτερον, η διακριτική ευχέρεια που κάθε ρόλος εμπεριέχει.
Πώς θα μας φαινόταν αν ένας γονιός έλεγε: «Δεν ευθύνομαι για τις κλοπές του παιδιού μου· δεν ήξερα τίποτε»; Πιθανότατα δεν θα μας έπειθε. Γιατί; Διότι μέρος του γονεϊκού ρόλου είναι να επιδιώκει ενεργά να γνωρίζει – να θέλει να ξέρει για τη συμπεριφορά του παιδιού του. Ο σκοπός τον οποίο υπηρετεί ένας ρόλος δεν ανάγεται σε πληροφορίες· αντιθέτως, η αντίληψη του σκοπού καθοδηγεί τη συλλογή (ή μη) πληροφοριών.
Το ΠΑΣΟΚ βοούσε για τη διαφθορά του Τσοχατζόπουλου. Οι κ. Τσουκάτος και Μαντέλης, στενοί συνεργάτες του κ. Σημίτη, είχαν αδιαφανείς οικονομικές συναλλαγές με τη Siemens. Σε συνεδριάσεις της Κεντρικής Επιτροπής του ΠΑΣΟΚ, πριν από αρκετά χρόνια, προβεβλημένα στελέχη του, όπως ο Γιάννης Καψής και η Βάσω Παπανδρέου, κατήγγειλαν τη γιγάντωση της πολιτικής διαφθοράς. Ποια ήταν η αντίδραση του κ. Σημίτη; Φορμαλιστική: «Οποιος έχει στοιχεία, να τα καταθέσει στον εισαγγελέα» (15/5/1998)!
Ο φορμαλισμός λειτουργεί ως βολικό υποκατάστατο της αυθεντικής εμπλοκής με την ουσία μιας υπόθεσης. Προδίδει μια στενά τεχνική αντίληψη των θεσμικών ρόλων (εγώ κυβερνώ ή διοικώ· για θέματα ηθικής τάξεως άλλοι είναι αρμόδιοι). Ο λήπτης αποφάσεων συρρικνώνει τον ρόλο του σε μια ηθικά ουδέτερη γραφειοκρατική διοίκηση, καλούμενος να ενεργήσει ηθικά μόνον όταν διαθέτει πληροφορίες. Ακόμη και τότε, εκλαμβάνει την ηθική με όρους τεχνικούς (νομικούς). Παραγνωρίζει ότι η αντίληψη του ρόλου (ο σκοπός και οι αξίες που τον συνέχουν) προηγείται της τεχνικής διεκπεραίωσής του.
Παρακάμπτεται, έτσι, το βαθύτερο ερώτημα: πώς έδρασες για να μάθεις; Οι πληροφορίες δεν σε βρίσκουν μόνο – τις βρίσκεις. Τι έκανες για να τις βρεις; Είναι ανειλικρινές να λέει ο κ. Σημίτης ότι οι ελεγκτικές υπηρεσίες των υπουργείων δεν επεσήμαναν παραβατικές συμπεριφορές υπουργών: ξέρει καλά ότι η ελληνική δημόσια διοίκηση δεν είναι πολιτικά ανεξάρτητη· το υπουργικό περιβάλλον κάνει κουμάντο στα υπουργεία.
Λογοδοσία
Ουσιώδες στοιχείο της άσκησης ενός εκτελεστικού ρόλου είναι η λογοδοσία. Ο κάτοχος του ρόλου κρίνεται για το πώς διοικεί άλλους ανθρώπους. Ο διευθυντής ενός νοσοκομείου λ.χ. ευθύνεται για τη συμπεριφορά των γιατρών του. Αν κάποιος παίρνει μίζες, ο διευθυντής δεν μπορεί να αποποιηθεί την ευθύνη λέγοντας «δεν γνώριζα».
Η οργανωσιακή αποτυχία (ο γιατρός που χρηματίζεται) αναδεικνύει σημαντικά διοικητικά κενά: το νοσοκομείο έπρεπε να λειτουργεί καλύτερα. Εκ του αποτελέσματος, αναρωτιόμαστε για το πώς ο διευθυντής ασκούσε τα καθήκοντά του. Η εμπιστοσύνη μας κλονίζεται.
Ασκώντας τον ρόλο του, ο πρωθυπουργός αποσκοπεί στο κοινό καλό. Αυτό υποσκάπτεται όταν υπουργοί χρηματίζονται. Η διαφθορά υπονομεύει το θεμέλιο της πολιτικής – την αίσθηση πολιτικής κοινότητας. Ο πρωθυπουργός έχει την ευθύνη για την εποπτεία των υπουργών του. Αν, εκ των υστέρων, διαπιστωθεί ότι μερικοί χρηματίζονταν, αποδεικνύεται ότι η εποπτεία τους ήταν πλημμελής, άρα η κυβέρνηση δυσλειτουργούσε – δεν μεριμνούσε επαρκώς για το κοινό καλό. Η ευθύνη ήταν, πρωτίστως, του πρωθυπουργού. Οφειλε να (επιδιώκει να) ξέρει.
Το πιθανότερο είναι ότι ο κ. Σημίτης, ένας πολιτικός με ήθος και προσφορά στη χώρα, δεν αδιαφορούσε για την πολιτική διαφθορά, αλλά αισθανόταν ανίσχυρος να την αντιμετωπίσει δραστικά στο διαπλεκόμενο κόμμα του. Την ανέχθηκε χάριν της επίτευξης άλλων υπέρτερων σκοπών (π.χ. ΟΝΕ). Είναι κρίμα που προσεγγίζει φορμαλιστικά, ακόμη και τώρα, το κορυφαίο αξίωμα που άσκησε. Αφενός ενισχύει την κυνική αντίληψη για την υποκρισία των πολιτικών, αφετέρου ζημιώνει την υστεροφημία του. Είναι ζηλευτή πράξη ευθύνης να αναστοχάζεται αυθεντικά ένας πρώην αξιωματούχος τις επιλογές του. Η πολιτική αποστράτευσή του έδωσε στον κ. Σημίτη αυτή την ευκαιρία. Δεν έπρεπε να την αγνοήσει.
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick.