Ο Λα Ροσφουκό περιέγραφε τρεις συμπεριφορές που εκδηλώνονται απέναντι στην αγαθοεργία. Κάποιοι είναι ευγνώμονες, παρατηρεί ο Γάλλος στοχαστής του 17ου αιώνα, κάποιοι άλλοι είναι αχάριστοι και, τέλος, κάποιοι κάνουν συνειδητά κακό στον ευεργέτη τους ακριβώς επειδή τους ευεργέτησε. Αν οι δύο πρώτες συμπεριφορές είναι συνήθεις, η τρίτη, πιο σπάνια, παρουσιάζει φιλοσοφικό και πολιτικό ενδιαφέρον.
Μπορεί κάποιος να μην αναγνωρίσει την οφειλή του απέναντι στον ευεργέτη του, να μην ανταποδώσει ή να μη θεωρήσει καν ότι έχει ευεργετηθεί. Αλλά γιατί να τον μισήσει σε τέτοιο βαθμό που να προσπαθήσει να τον βλάψει; Γιατί κάποιοι εκλαμβάνουν την καλοσύνη ως προσβολή; Τι είναι αυτό που αντί να κινητοποιήσει μέσα τους τη συμπάθεια και την ευγνωμοσύνη κινητοποιεί τον φθόνο και το μίσος; Ο Λα Ροσφουκό απαντά: η αλαζονεία και η φιλαυτία.
Η λογική της ευεργεσίας, και πολύ περισσότερο της αγαθοεργίας, προϋποθέτει την υλική, κοινωνική ή και ηθική απόσταση ανάμεσα στον ευεργέτη και στον ευεργετούμενο. Η ευεργεσία, όταν δεν είναι απλή εξυπηρέτηση ή χάρη, έχει τη ρίζα της στη γενναιοδωρία, εκπορεύεται από το είναι του ανθρώπου του ικανού για μεγάλα και σημαντικά έργα, τα οποία ελάχιστοι είναι σε θέση να πραγματοποιήσουν. Προϋποθέτει, εν ολίγοις, ανωτερότητα και ασυμμετρία, κάτι που αποδέχεται ο ευεργετούμενος όταν εκφράζει την ευγνωμοσύνη του. Επομένως, το συναίσθημα αυτό είναι η έμμεση αναγνώριση της ανωτερότητας του άλλου και της άνισης σχέσης ανάμεσα στον γενναιόδωρο και στον αποδέκτη της γενναιοδωρίας. Αυτήν ακριβώς την ανισότητα απορρίπτουν με βδελυγμία όσοι φθονούν και μισούν τον ευεργέτη τους, αποζητώντας την ταπείνωσή του με σκοπό την αποκατάσταση της ισότιμης σχέσης ανάμεσα στους δύο.
Ο δημοκρατικός άνθρωπος, έγραφε ο Τοκβίλ, διακατέχεται από άσβεστο πάθος για ισότητα. Ο εξισωτισμός, χαρακτηριστικό της δημοκρατικής εποχής, βρίσκεται στον αντίποδα της ευγνωμοσύνης, η οποία, θα έλεγε κανείς, είναι ένα βλαβερό συναίσθημα για τη δημοκρατία, εφόσον μέσα της επιβιώνει ο σπόρος της ανισότητας. Σε μια πραγματική δημοκρατία, η αγαθοεργία των πλουσίων, αντί να οδηγήσει στην ευγνωμοσύνη των φτωχών και στην κοινωνική ειρήνη, θα προκαλούσε επανάσταση. Στη δημοκρατική κοινωνία, το ευγενές αυτό συναίσθημα διαποτίζεται αναγκαστικά από το αγοραίο πνεύμα. Γράφει ο Λα Ροσφουκό: «Η ευγνωμοσύνη λειτουργεί όπως η καλή πίστη των εμπόρων: συντηρεί το εμπόριο. Και δεν πληρώνουμε, επειδή είναι δίκαιο να ξεχρεώσουμε, αλλά για να βρούμε πιο εύκολα ανθρώπους για να μας δανείσουν».
Αραγε δεν υπάρχει εναλλακτική οδός που θα διέσωζε την ευγένεια και τη μεγαλοψυχία στη δημοκρατία; Ο Μοντεσκιέ εντοπίζει δύο κυρίαρχα πάθη στη βάση του δημοκρατικού καθεστώτος: το πάθος για ισότητα και τη φιλοπατρία. Αν η ισότητα αποκλείει την ευγνωμοσύνη, η φιλοπατρία την προϋποθέτει.
Ο Σωκράτης μάς παραδίδει μάθημα ευγνωμοσύνης ως πίστη στους πάτριους δημοκρατικούς θεσμούς. Στον πλατωνικό «Κρίτωνα» παραθέτει επιχειρήματα από τη σκοπιά των Νόμων, προκειμένου να μην τους ακυρώσει δραπετεύοντας, δεχόμενος την ετυμηγορία τους, ακόμη κι αν αυτό σημαίνει τη θανάτωσή του. Ο Λίο Στράους τονίζει ότι στον συγκεκριμένο διάλογο ο Πλάτων ταυτίζει εμφατικά τους Νόμους με την πατρίδα. Οι Νόμοι υπενθυμίζουν στον Σωκράτη ότι είναι στην ουσία τέκνο τους και τους οφείλει υποταγή και αφοσίωση, αφού δεν θα υπήρχε χωρίς αυτούς. Του έδωσαν την απαραίτητη παιδεία, το δικαίωμα να τους αλλάξει διά της πολιτικής πράξης και, τέλος, την επιλογή να εγκαταλείψει την πόλη με όλα του τα υπάρχοντα, αν έβρισκε άλλη πατρίδα με καλύτερους νόμους από τη δημοκρατική Αθήνα. Ο Σωκράτης όχι μόνο δεν το έπραξε, αλλά πρακτικά δεν απομακρύνθηκε ποτέ από το «ἄστυ».
Οι Νόμοι, λέει ο Σωκράτης, τού υπενθυμίζουν την ευεργεσία τους αλλά και την άνιση σχέση μεταξύ τους: ο Σωκράτης δεν επιτρέπεται να ενεργήσει έναντι των Νόμων όπως αυτοί απέναντί του και, ούτως ειπείν, να τους καταδικάσει σε θάνατο. Η σχέση τους δεν βασίζεται στην ισότητα. Τους οφείλει, επομένως, ευγνωμοσύνη, όπως ο γιος στον πατέρα, και μάλιστα, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, σε μια τέτοια σχέση το μέγεθος της ευεργεσίας είναι τέτοιο, ώστε ο υιός «ἀεὶ ὀφείλει» («Ηθικά Νικομάχεια» 1163b21).
Ο Σωκράτης, ωστόσο, διά της ευγνωμοσύνης του σώζει τους Νόμους που βρίσκονται στο έλεός του και από ευεργετούμενος γίνεται ευεργέτης. Σημειώνει ο Λα Ροσφουκό: «Υπάρχει ένα είδος έντονης ευγνωμοσύνης, η οποία δεν μας απαλλάσσει μόνο από την οφειλή για τα ευεργετήματα που λάβαμε, αλλά επιπλέον υποχρεώνει τους φίλους μας επειδή τους εξοφλήσαμε το χρέος». Ο πολίτης, με την έμπρακτη ευγνωμοσύνη του απέναντι στους Νόμους αυτό ακριβώς κατορθώνει, να εδραιώσει δηλαδή την κυριαρχία τους και μέσω αυτής να ενισχύσει και τη δική του εξουσία ως μέλους του πολιτικού σώματος.
Η πίστη και υπακοή του γενναιόδωρου ανθρώπου στους Νόμους δεν οφείλεται σε υπολογισμό, αλλά στην αναγνώριση της χάρης που τους χρωστά. Η ευγνωμοσύνη στρατεύει το είναι του πολίτη και γίνεται ευεργεσία στον ίδιο του τον εαυτό και μεγαλόπνοη επένδυση στους απογόνους του και στο μέλλον της πατρίδας του. Το συναίσθημα της υπεροχής, αντί να στρέφεται κατά του συμπολίτη, προάγει την ευγενή άμιλλα για το ποιος θα ευεργετήσει περισσότερο την πατρίδα υπακούοντας στους νόμους της, χωρίς να υποκύπτει σε ένα κοντόφθαλμο συμφέρον. Από αυτή την οπτική, η γενναιοδωρία δεν διαφέρει από την αυτοσυντήρηση, ούτε η ευγνωμοσύνη από έναν ευγενή εγωισμό, αναγκαίο για την εδραίωση της δημοκρατίας και την επιβίωση της πατρίδας.
Σχετικά αναγνώσματα: Λα Ροσφουκό, «Αξιώματα», Αθήνα, Ερατώ, 2003.
Melanie Klein, «Φθόνος και Ευγνωμοσύνη», Αθήνα, Μεταίχμιο, 2009.
Oliver Sachs, «Ευγνωμοσύνη», Πατάκης, Αθήνα, 2017.
* Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αναπληρωτής καθηγητής του Πανεπιστημίου Κύπρου και εταίρος ερευνητικών κέντρων των Πανεπιστημίων Λωρραίνης και Στρασβούργου. Πρόσφατα έργα: «Platon et Paul au bord de l’abîme» (Vrin, 2014), «Le philosophe et ses avatars dans les cités» (Le Manuscrit, 2018), «Philosophie poétique de Ritsos et Cavafy. Un regard sur la Grèce contemporaine» (Éditions du Cygne, 2018).