Ενας μονότονος ήχος ακούγεται μέσα από το αναγνωστήριο του ορόφου. Με μάσκες στο πρόσωπο και γάντια στα χέρια, δύο βιβλιοθηκονόμοι τοποθετούν παλαιά βιβλία στα ράφια του νέου κτιρίου της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, αφού τα περάσουν από μια συσκευή που διαβάζει την ηλεκτρονική τους ταυτότητα και αποκτούν μια θέση στον ηλεκτρονικό κατάλογο. «Πόσο παλιό είναι το βιβλίο;», ρωτώ και αμέσως καταλαβαίνω την αφέλειά μου. «Εννοείτε από ποιον αιώνα;», μου απαντούν χαμογελώντας.
Οι θησαυροί της Εθνικής Βιβλιοθήκης χρονολογούνται από τον 9ο αιώνα. Στα ράφια της συνυπάρχουν ράχες βιβλίων με ονόματα όπως του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, του Γαλιλαίου, του Σολωμού, της Φιλικής Εταιρείας, του Καβάφη αλλά και του Αδόλφου Χίτλερ. Ενα όνομα στη ράχη ενός βιβλίου αρκεί πολλές φορές για να προσδιορίσει το περιεχόμενό του, την ταυτότητά του, σκέφτομαι καθώς αφήνω πίσω μου το αναγνωστήριο.
Σε μια συλλογή 750.000 ετερόκλητων αλλά σημαντικών βιβλίων, πώς φτιάχνεις την οπτική ταυτότητα του οργανισμού που τα φιλοξενεί; Από τη Θεσσαλονίκη ο σχεδιαστής Δημήτρης Παπάζογλου, επικεφαλής της ομάδας που ανέλαβε τον σχεδιασμό της οπτικής ταυτότητας της ΕΒΕ, απαντά με ένα παράδειγμα: «Ας υποθέσουμε ότι αντί για τη βιβλιοθήκη μας ζητούσε η Εθνική Λυρική Σκηνή να συνθέσουμε τη μουσική που θα αντιπροσωπεύει την ταυτότητα της. Εμείς, αντί να φτιάξουμε μια μελωδία επινοήσαμε ένα νέο πεντάγραμμο, δημιουργήσαμε τις νότες και τους κανόνες σύνθεσης».
«Οπτικό αλφάβητο»
Παρατηρώντας τα γεμάτα ράφια στον Πύργο των Βιβλίων, το σχεδιαστικό πρόβλημα που είχαν να αντιμετωπίσουν ο Δημήτρης Παπάζογλου και η ομάδα του παίρνει μορφή ή καλύτερα χάνεται μέσα στη θάλασσα του περιεχομένου που φιλοξενεί η ΕΒΕ.
Η βιβλιοθήκη, μας λέει ο σχεδιαστής, είναι ένα σημείο ισορροπίας μεταξύ του παρελθόντος και του μέλλοντος, του κλασικού και του μοντέρνου, του εθνικού και του παγκόσμιου, της θάλασσας του Καζαντζάκη, του Εμπειρίκου και της Δημουλά. Πώς κολυμπάς σε νερά που άλλοτε είναι μαύρα και άλλοτε χρυσαφιά; «Σκεφτήκαμε ότι έπρεπε να βουτήξουμε ακόμα πιο βαθιά και να αναπτύξουμε μια μεγαλύτερη κατανόηση για το τι πραγματικά είναι η Εθνική Βιβλιοθήκη. Ενα μονοσήμαντο σήμα δεν μπορεί να αντιπροσωπεύει την πολυσυνθετότητα της ΕΒΕ.
Η βιβλιοθήκη δεν απορρίπτει περιεχόμενο αλλά συγκεντρώνει ετερόκλητες πηγές γνώσης με κοινό τους στοιχείο τον λόγο. Οπότε δημιουργήσαμε μια ταυτότητα με βάση την τυπογραφία και τον λόγο, το υλικό δηλαδή από το οποίο είναι φτιαγμένη η ίδια η βιβλιοθήκη», μας λέει ο κ. Παπάζογλου.
Αντί λοιπόν να αναζητήσουν έμπνευση σε εθνικά σύμβολα ή να σκεφτούν με όρους ελληνικού καλοκαιριού και κλάδου ελαίας στράφηκαν στους πραγματικούς πρωταγωνιστές, τα βιβλία. «Αυτό που είναι κοινό σε όλα τα βιβλία και τους συγγραφείς είναι οι λέξεις, δηλαδή οι κανόνες του συντακτικού και του αλφαβήτου. Οπότε φτιάξαμε ένα “οπτικό συντακτικό” και ένα “οπτικό αλφάβητο”. Δημιουργήσαμε ένα σύστημα κανόνων, φτιάξαμε τα εργαλεία με τα οποία ο σχεδιαστής του μέλλοντος θα δημιουργήσει με την ίδια ελευθερία που οι συγγραφείς γράφουν τα κείμενά τους αλλά με τους κανόνες που έχουμε θεσπίσει. Μετατρέπουμε τον σχεδιαστή από “οπτικό συγγραφέα” του εφήμερου σε “οπτικό συγγραφέα” του διαχρονικού», σημειώνει ο κ. Παπάζογλου.
Δομικά στοιχεία
Το πρώτο δείγμα της νέας φιλοσοφίας είναι εμφανές στην εξωτερική πρόσοψη του νέου κτιρίου στο ΚΠΙΣΝ. Ο επισκέπτης διαβάζει «Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος» και «National Library of Greece» με δύο διαφορετικές γραμματοσειρές που συνδυάζουν το κλασικό και το μεταμοντέρνο, την ιδιαιτερότητα των ελληνικών χαρακτήρων και τη διεθνοποίηση της γραφής, ανάγοντας το κείμενο σε πρωταγωνιστή της επικοινωνίας. «Ο ξένος επισκέπτης δεν χρειάζεται να ξέρει ελληνικά για να ξεχωρίσει τα χαρακτηριστικά του ελληνικού λόγου, ο ίδιος ο λόγος κουβαλάει πολιτιστικές αναφορές», σημειώνει ο σχεδιαστής Δημήτρης Παπάζογλου.
Τα αρχικά της βιβλιοθήκης στις δύο γλώσσες «ΕΒΕ» και «NLG» αξιοποιήθηκαν και έγιναν δομικά στοιχεία της οπτικής ταυτότητας. «Βάλαμε τα αρχικά μέσα σε κύκλο συμβολίζοντας τις σφραγίδες με τις οποίες κάθε βιβλιοθήκη σημαδεύει τις εσωτερικές σελίδες των βιβλίων. Η σφραγίδα είναι στο DNA των βιβλιοθηκών και προσδίδει κύρος, αυθεντικότητα και μοναδικότητα. Το καθημερινό της λεξιλόγιο έγινε τμήμα της ταυτότητάς της», μας λέει.
Στην κουβέντα μας ζητάει συχνά συγγνώμη που με βομβαρδίζει με πληροφορίες, στοιχεία και παραδείγματα, είναι χειμαρρώδης αλλά χωρίς έπαρση όταν μιλάει για ένα πρότζεκτ που του κόστισε πολλές μέρες και νύχτες για την υλοποίησή του. Ο χρόνος είναι επίσης ένα θέμα που θίγω στο τέλος αφού τον χρειάζεσαι για να διαβάσεις έστω και μια αφίσα της βιβλιοθήκης. «Στη γραφιστική υπάρχει ένας κανόνας που λέει ότι μια αφίσα πρέπει να διαβάζεται σε τρία δευτερόλεπτα. Το μήνυμα της Εθνικής Βιβλιοθήκης δεν είναι για να το διαβάσεις διαγώνια, να το ξεπετάξεις. Η ταυτότητά της σε καλεί να ασχοληθείς μαζί της, όπως σε καλεί να ασχοληθείς με το περιεχόμενό της», καταλήγει.
Η ανατροπή στα μέσα της προετοιμασίας και το ρίσκο των σχεδιαστών
Πολυβραβευμένος και συνεργάτης εγχώριων και διεθνών brands, όπως των New York Times, της Nike και της Tate Modern, ο Δημήτρης Παπάζογλου δεν συνηθίζει να συμμετέχει σε διαγωνισμούς. Τον Νοέμβριο του 2016 μας περιγράφει μια περίοδο που, λόγω προσωπικών δυσκολιών, ήταν αναγκασμένος να περιορίσει τις δραστηριότητές του. Η ανακοίνωση του ανοικτού διαγωνισμού της ΕΒΕ για τον σχεδιασμό οπτικής ταυτότητας περνάει στα μέιλ του χωρίς να της δώσει ιδιαίτερη προσοχή. Τρεις μέρες πριν λήξει η προθεσμία, με τους συνεργάτες του Γιώργο Δ. Ματθιόπουλο, Γιώργο Τριανταφυλλάκο, Axel Peemoeller, υποβάλλουν τον φάκελό τους. Η ομάδα περνάει στην επόμενη φάση και πέντε από τα καλύτερα σχεδιαστικά γραφεία στην Ελλάδα επιλέγονται για το τελικό στάδιο. Στα μέσα όμως της προετοιμασίας συντελείται μια ανατροπή, σχεδόν μυθιστορηματική.
«Κάποια στιγμή βάλαμε πάνω στο τραπέζι όλα τα λογότυπα που είχαμε σχεδιάσει για την ΕΒΕ και αφού τα εξετάσαμε προσεκτικά τα πετάξαμε όλα. Αντιληφθήκαμε πως τίποτα απ’ ό,τι είχαμε σχεδιάσει δεν θα μπορούσε να αντιπροσωπεύσει το τι είναι στην πραγματικότητα η Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος. Εκείνη τη στιγμή πήραμε αυτομάτως ένα ρίσκο, να προτείνουμε μια φιλοσοφία πάνω στην οποία θα στηριζόταν ολιστικά η τελική σχεδιαστική λύση. Στην πραγματικότητα, μια βαθύτερη κατανόηση, ένα αξίωμα για το τι είναι η βιβλιοθήκη ως οντότητα. Ξέραμε πως είτε θα το επιλέξουν αβλεπεί ή θα το πετάξουν έξω πρώτο», μας λέει ο κ. Παπάζογλου.
Η διαγωνιστική διαδικασία είναι επίσης σημαντική: ένας δημόσιος οργανισμός δημιούργησε έναν πρωτότυπο διαγωνισμό, απευθύνθηκε στους σχεδιαστές εγκαίρως, τους έδωσε χρόνο και οι προτάσεις κρίθηκαν από διεπιστημονική ομάδα αποτελούμενη από θεσμικά μέλη της βιβλιοθήκης και επαγγελματίες γραφίστες. «Με αυτόν τον διαγωνισμό, η ΕΒΕ έχει δημιουργήσει ένα προηγούμενο, έδειξε τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να γίνονται παρόμοιοι διαγωνισμοί».