Τα έργα τέχνης, ακόμη κι αυτά που θεωρούνται δυσνόητα, δεν τοποθετούνται στον χρόνο απλά και μόνο για να γίνουν αντικείμενο παρατήρησης. Υπάρχουν για να δώσουν απαντήσεις σε ερωτήματα της κοσμοθεωρίας, του τρόπου ζωής, της πίστης και προφανώς της γνώσης.
Οι κοινωνικές συνθήκες, οι θρησκευτικές και φιλοσοφικές αναζητήσεις, οι σχέσεις των ανθρώπων, η πραγματική ή η φανταστική συνάφεια ανάμεσα στην αποδοχή και την αμφισβήτηση είναι μερικά από τα στοιχεία που αποτυπώνονται σ’ ένα έργο τέχνης, αναδεικνύοντας μέσ’ από αυτό την κοινωνιολογία της τέχνης.
Σε καιρούς χαλεπούς, όπως οι σημερινοί, με τα μέτωπα της ζωής μας εκτεθειμένα ανεπανόρθωτα στη φθορά του πολέμου, της διαπλοκής, της διαφθοράς, αλλά και της μεγεθυντικής δύναμης που έχει ο φακός της επικαιρότητας, ίσως να είναι υπερβολικά εξεζητημένη η αναφορά στην τέχνη του Αφγανιστάν. O κονιορτός των μαχών και η απεχθής αίσθηση του θανάτου δεν καταλαγιάζουν εύκολα σ’ εκείνο το μακρινό σταυροδρόμι του πολιτισμού και του θρησκευτικού φανατισμού. Αλλά ακριβώς αυτός ο συγκερασμός ήταν που οδήγησε στην καταστροφή των αγαλμάτων, στην κλοπή τους, στην παράνομη πώλησή τους και, τέλος, στη φύλαξη ενός τμήματός τους στο μουσείο του Αφγανιστάν στην…. Ελβετία!
«Γιατί τα σπάσαμε τ’ αγάλματά των
γιατί τους διώξαμεν απ’ τους ναούς των,
διόλου δεν πέθαναν γι’ αυτό οι θεοί…»
λέει ο Καβάφης, θέλοντας να εκφράσει την πικρία του για τον κλασικό ελληνισμό που χάθηκε μέσα στη δίνη του χρόνου, αλλά και να θυμίσει την αλλαγή προσανατολισμού της οικουμένης. Γράφτηκε πως ο αρχιτέκτονας Paul Bucherer, που κάποιοι τον αποκαλούν «Σίντλερ της αφγανικής τέχνης», είχε διαβάσει τον Καβάφη όταν αποφάσισε να σώσει και να φυλάξει σ’ ένα βιαστικά στημένο μουσείο στην Ελβετία τα αγάλματα του Αφγανιστάν, με στόχο, όταν αποκατασταθεί η τάξη, να τα επιστρέψει στο μουσείο της Καμπούλ. O σύγχρονος Σίντλερ έχει στο πλευρό του την κυβέρνηση της Ελβετίας και την Ουνέσκο, η δε συλλογή του περιλαμβάνει 3.000 θέματα, ελληνικής και βουδιστικής λαμπρότητας. Σύμφωνα μάλιστα με τη βρετανική εφημερίδα «Σάντεϊ Τέλεγκραφ», που μίλησε μαζί του, μέσα στα σχέδιά του είναι να ξανακτίσει τα δύο τεράστια αγάλματα του Βούδα που οι Ταλιμπάν κατέστρεψαν την περασμένη άνοιξη, τυφλωμένοι από θρησκευτικό μίσος.
Στα παζάρια της Πεσαβάρ, του Ντουμπάι και της Σαουδικής Αραβίας, η κομματιασμένη τέχνη του Αφγανιστάν γίνεται αντικείμενο φτηνής ή ακριβής συναλλαγής. O Ελβετός αρχιτέκτονας δέχεται πιέσεις να αγοράσει ό,τι του προσφέρουν οι επιτήδειοι έμποροι. Ωστόσο, τα χρήματα δεν επαρκούν και είναι μεγάλος ο κίνδυνος να αλλοτριωθεί ο εξαιρετικά σπάνιος συνδυασμός της παρακαταθήκης του Μεγάλου Αλεξάνδρου, του Βούδα και των ινδουιστών, που η Ιστορία ήθελε να συναντηθούν στο κακοτράχαλο Αφγανιστάν. Ολοι στις κοινωνικές μας συζητήσεις παραδεχόμαστε πως η πολιτιστική κληρονομιά ενός λαού δεν μπορεί να αφήνεται έκθετη στον βανδαλισμό και στη λεηλασία. Το θέμα είναι ποιος επίσημος φορέας θα εξασφαλίσει τη συνέχεια; Γιατί, ακόμη και στη χειρότερη περίπτωση, η τέχνη χρειάζεται την εκδήλωση κάποιας, έστω σε εμβρυακή μορφή, πολιτικής βούλησης για να αποκτήσει τον παιδευτικό ρόλο που της αρμόζει.
Στη μακρινή αφρικανική Ζουαζιλάνδη, εκεί όπου ζει και βασιλεύει ο βασιλιάς Μσβάτι ο 3ος, ο φόβος του έιτζ και ο φόβος του αργού θανάτου φαίνεται ότι οδηγεί στη λήψη μέτρων στον αντίποδα των τοπικών παραδόσεων του λαού και κυρίως των γυναικών. O βασιλιάς, ο οποίος υπό την ιδιότητα του αξιώματός του έχει στη διάθεσή του επτά επίσημες συζύγους και μόλις πρόσφατα αρραβωνιάστηκε μια 17χρονη κοπέλα, απαγόρευσε στα κορίτσια κάτω των 17 ετών να «συναγελάζονται» με τους άνδρες. Τους απαγόρευσε ακόμη και τη χειραψία και τις υποχρέωσε να κυκλοφορούν καλά ντυμένες. Θα πρέπει εδώ να ανοίξουμε μια παρένθεση για να πούμε πως ο 33χρονος βασιλιάς, κάθε χρόνο ή ανάλογα με τις διαθέσεις του, διαλέγει τις γυναίκες του μέσα από μια ομάδα γυμνόστηθων κοριτσιών, ηλικίας 14 έως 17 ετών, που εμφανίζονται μπροστά του κρατώντας ένα σπαθί.
Η απαγόρευση, ωστόσο, που επέβαλε ο Μσβάτι δεν άρεσε καθόλου στις παρθένες, οι οποίες θεωρούν ότι δεν μπορούν να περιμένουν τόσα χρόνια (από τα 13 έως τα 18) για να παντρευτούν, γιατί οι γαμπροί θα εξαφανιστούν. Γι’ αυτό και προχώρησαν σε μεγάλη διαδήλωση έξω από το σπίτι του βασιλιά και μάλιστα γυμνόστηθες. Οπότε εκείνος, αντιλαμβανόμενος τη σοβαρότητα της κατάστασης, σκέφθηκε να κατευνάσει τις εξαγριωμένες νέες θυσιάζοντας την αγαπημένη αγελάδα της αρραβωνιαστικιάς του, με την ελπίδα ότι θα τις εξευμενίσει. Πράγματι, η αγελάδα εσφαγιάσθη και στη συνέχεια ψήθηκε και φαγώθηκε από τα κορίτσια, τα οποία αποφάσισαν να αναστείλουν τις κινητοποιήσεις τους. Οσο για τον φόβο του έιτζ, φαίνεται πως σ’ εκείνα τα μέρη της άγνοιας βρίσκει τρόπο και κάνει το δικό του παιγνίδι.
Αν αποτολμούσαμε να περιγράψουμε το σημερινό τοπίο στο Αφγανιστάν ή αυτό στη μικρή, απρόσωπη Ζουαζιλάνδη, ίσως συνειρμικά να επιλέγαμε έναν πίνακα του Βαν Γκογκ, τη στιγμή που συλλαμβάνει τα πράγματα επ’ αυτοφώρω, την καρέκλα στην οποία δεν κάθεται κανείς, το τοπίο που δεν σημαδεύεται από την ανθρώπινη παρουσία, τον εγκαταλελειμμένο και φορτωμένο με εκρηκτική ύλη κόσμο και… πίσω, πολύ πίσω, τον τεράστιο ήλιο που κάποια μέρα μπορεί να λάμψει και για τα πράγματα και για τους ανθρώπους.
Μπορεί να βρίσκεστε ακριβώς στον αντίποδα αυτών των σκέψεων. Μπορεί για πολλούς από σας αυτές οι εικόνες να αποπνέουν την αίσθηση του τετριμμένου. Αλλά οι συνειρμοί είναι αυτοί που μας βοηθούν να κινούμεθα με εκπληκτική ταχύτητα προς τα μπροστά και συγχρόνως να αφήνουμε πίσω μας έντονα τα σημάδια του περάσματός μας. Και στο κάτω-κάτω, μήπως δεν είναι στο χέρι μας να γεμίσουμε δημιουργικά με την πληθωρική παρουσία μας την άδεια καρέκλα, κυρίως όμως το άδειο τοπίο του Βαν Γκογκ;