Μάνος Ελευθερίου (επιμέλεια)-Το θέατρο στην Ερμούπολη τον εικοστό αιώνα-4 τόμοι, έκδοση Δήμου Ερμούπολης, 1993-2000
Τα αποτελέσματα μιας πρωτογενούς έρευνας στον τύπο, σε δημόσια και ιδιωτικά αρχεία είναι η τετράτομη έκδοση για το θέατρο στη Σύρο, την πρώτη εικοσαετία του 20ού αιώνα, που έχει επιμεληθεί ο ποιητής Μάνος Ελευθερίου.
Η θεατρική δραστηριότητα στην Ερμούπολη συνδέεται άρρηκτα με την αστικοποίηση της Σύρου και την τεράστια οικονομική ανάπτυξη που γνώρισε τον 19ο αιώνα. Πρόσφυγες από σημαντικά πνευματικά κέντρα του ελληνισμού, δυναμικοί εκπρόσωποι του ρεύματος του Διαφωτισμού, νησιώτες, Κωνσταντινουπολίτες και Μικρασιάτες μετώκησαν εκεί, ρίζωσαν και αναγνώρισαν στο ορθόδοξο και μαζί καθολικό νησί τη νέα τους πατρίδα.
Η Ερμούπολη, από πολύ νωρίς, είχε διακριθεί ως θεατρική εστία, ήδη από τη δεκαετία του 1820, την εποχή της Δημογεροντίας, με τον θίασο εθελοντών και την Ευανθία Καΐρη από το Αϊβαλί, τον Θεόδωρο Αλκαίο, και αργότερα με την εισαγωγή του μελοδράματος από ευρωπαϊκές μητροπόλεις και το κτίσιμο του θεάτρου Απόλλων.
Μέσα από τις ειδήσεις
Η επιτυχία του Ελευθερίου είναι ότι στη θεατρική πραγματικότητα από το 1900 έως το 1921 που καταγράφει από προγράμματα, αφίσες, άρθρα εφημερίδων και Πρακτικά του Δήμου συμπλέκει, και τελικά σκηνοθετεί ένα κυριολεκτικά κοσμοθέατρο με ειδήσεις της τρέχουσας επικαιρότητας. Εργατικά ατυχήματα, η κυκλοφορία των πρώτων αυτοκινήτων και η εμφάνιση του γραμμοφώνου, απεργίες, συλλαλητήρια, μικροί ζητιάνοι, κουτσαβάκηδες και μόρτες, επιδημίες και νεκρολογίες αποκτούν μια δραματική υπόσταση, ενώ ταυτόχρονα, οι καθημερινοί άνθρωποι του νησιού μετατρέπονται σε ήρωες μιας κοινωνίας ζωντανής, κοσμοπολίτικης, που απολαμβάνει μουσικές ορχήστρες στην παραλία και αναζητά, στον ελεύθερο χρόνο, την αναψυχή και την παρηγοριά στα θεάματα.
Το λιμάνι του νησιού -κύριος εμπορικός σταθμός στο αρχιπέλαγος, αλλά και σταυροδρόμι συνάντησης Ευρώπης και Ανατολής- υπήρξε και ένας βασικός πόλος έλξης για τους περιοδεύοντες ελληνικούς και ιταλικούς θιάσους στο τρίγωνο Αθήνα – Κωνσταντινούπολη – Αίγυπτος. Με βάση τους αριθμούς των παραστάσεων αλλά και το πλούσιο ρεπερτόριο, οι επαγγελματίες καλλιτέχνες διέμεναν για μεγάλα διαστήματα ώστε να παρουσιάσουν επιλεγμένα έργα της μόδας Ελλήνων και ξένων δραματουργών, άρα και να ικανοποιήσουν όσο το δυνατόν μεγαλύτερο μέρος των θεατών.
Γνωστοί πρωταγωνιστές
Ο θίασος της Αικατερίνης Βερώνη το 1901 ζει ένα τρίμηνο περίπου στο νησί και παρουσιάζει 29 έργα, ενώ την επόμενη χρονιά ο θίασος του Δημητρίου Κοτοπούλη ανεβάζει 23 έργα σε ένα μόνο μήνα και το 1903 εμφανίζεται ο Ευάγγελος Παντόπουλος με 26 έργα και με 24 ηθοποιούς για δύο μήνες! O Κωνσταντίνος Χρηστομάνος μετά των «μυστών» και «μυστίδων» του επισκέπτεται το νησί το 1904. Σε ένα δίμηνο με 21 έργα (όπως των Σνίτσλερ, Τουργκένιεφ, Ιψεν) φέρνει έναν άλλο αέρα στην Ερμούπολη, και μάλιστα προκαλεί συζητήσεις για το γλωσσικό με τους Ερωτευμένους του Γολδόνη. Από τις αφίξεις λατρεμένων πρωταγωνιστριών ξεχώριζε η Βερώνη, η Κυβέλη Αδριανού και ιδίως η Μαρίκα Κοτοπούλη «ηθοποιός καλλίστη αλλά και μεγάλου μέλλοντος… ου μόνον ευφυΐαν δεικνύει μεγίστην, αντιλαμβανομένη των ρόλων ους υποκρίνεται αλλά και ενσαρκούται τα πρόσωπα και μελετά πολύ τους χαρακτήρας και τα μέρη της και υποκρίνεται φυσικώτατα» (εφ. «Πατρίς», 7.4.1907).
Εκτός από παρόμοιες αποτιμήσεις το πολύτιμο υλικό που προσκομίζει ο Ελευθερίου (σε πολλά σημεία με υπομνηματισμό, αλλά χωρίς να αναγράφεται πάντοτε η ακριβής πηγή μεμονωμένων πληροφοριών) φωτίζει την επιχειρηματική πλευρά των θιάσων, τη θεατρική πολιτική των τοπικών αρχών, ρεπερτόριο και προτιμήσεις του κοινού, υποκριτική, σκηνογραφία και στρατηγικές προβολής των παραστάσεων.
Στα σχόλια των εφημερίδων διακρίνεται μια υπερηφάνεια της Ερμούπολης για τα πρωτεία ανάμεσα σε άλλες πόλεις -«η κοινωνία ημών ήτις υπέρ πάσαν άλλην είνε εις θέσιν να κρίνη και να εκτιμά περί θεάτρου»- θέση που δεν προέρχεται από έναν τοπικισμό της περιφέρειας ή μια αντιπαλότητα προς την Αθήνα, αλλά βασίζεται στην εδραιωμένη θεατρόφιλη παράδοση του 19ου αιώνα και την αυτοσυνειδησία της ξεχωριστής πόλης-πρωτεύουσας, πράγμα που δίνει το δικαίωμα σκληρής κριτικής σε παραστάσεις που δεν αρέσουν.
Ακριβώς γι’ αυτό, διαπιστώνεται ενθάρρυνση στους θιάσους για άρτιες παραγωγές -«η ημετέρα κοινωνία υποστηρίζει πάντοτε το Ελληνικόν Θέατρον, άμα ο θίασος και το δραματολόγιον αυτού είναι καλώς κατηρτισμένα»- και με τη συναίσθηση της μορφωτικής αξίας του θεάτρου -«το κοινόν μας θεωρεί το θέατρον ως απαραίτητον πνευματικήν τροφήν».
Εύρωστη θεατρική πιάτσα
Πάντως, πέρα από ιδιοτελή κίνητρα που ενδεχομένως ανιχνεύονται σε παρόμοιες διατυπώσεις των εφημερίδων, κι εννοώ τη μεταφορά ιδεολογικών προκαταλήψεων ή αισθητικών προτιμήσεων κολακεύοντας το κοινό, εκτός από τον επαμφοτερισμό μεταξύ ηθικισμού και γαργαλιστικών αναφορών ή, κάποτε, την ανάλωση των στηλών σε κοσμικογραφία, η ουσία είναι ότι το θέατρο οι Συριανοί το αντιμετώπιζαν ως ένα δείκτη κοινωνικής προόδου, αλλά φυσικά και οι επαγγελματίες καλλιτέχνες προσέβλεπαν σε μιαν εύρωστη θεατρική πιάτσα.
Εκτός από το ιστορικό θέατρο «Απόλλων» -οικοδομήθηκε σε σχέδια του αρχιτέκτονα P. Sampo και πρωτολειτούργησε το 1864 με τον Ριγκολέτο του Βέρντι- που φιλοξενούσε τον χειμώνα παραστάσεις, άλλα θεατρικά κτίσματα που στέγαζαν θιάσους και καλλιτέχνες του θεάματος ήταν τα θερινά θέατρα «Ορφεύς», Νησακίου, Αμμου και «Ευτέρπη», καθώς και η Λέσχη «Ελλάς». Βασικό ρόλο στην ψυχαγωγία των πιο λαϊκών κοινωνικών ομάδων έπαιξαν τα καφενεία, όπου θριάμβευαν παραστάσεις καραγκιόζη.
Σε τέτοιους χώρους καταφεύγουν, ιδίως τους καλοκαιρινούς μήνες, Θίασοι Ποικιλιών και ανδρεικέλων, ακροβάτες, ιπποδρόμια, παλιάτσοι, μίμοι, ταχυδακτυλουργοί, υπνωτιστές και νοομάντεις, ο Τόφαλος κι ο Κουταλιανός. H εμφάνιση του κινηματογράφου προκάλεσε το εύλογο ενδιαφέρον του κοινού με προβολές σε θέατρα ή σε καφενεία.
Φωτογραφίες και εικόνες
Σπάνιες φωτογραφίες και εικόνες κοσμούν τα τέσσερα βιβλία και τα, πάντοτε, χρήσιμα ευρετήρια καθοδηγούν για ειδικότερη μελέτη. Κείμενα των Μάρκου Δ. Φρέρη και Ευάγγελου N. Ρούσσου ψηλαφούν από διαφορετικές οπτικές το υλικό του Ελευθερίου, ενώ χαιρετισμούς απευθύνουν ο Δήμαρχος Γιάννης Δεκαβάλλας και ο Μάριος Πλωρίτης.
Το θέμα για το θέατρο στην Ερμούπολη δεν κλείνει με την κατάθεση του Ελευθερίου. Οπως σημειώνει και ο ίδιος, η κοπιαστική εργασία του -σπορά σε γη καλή- παραδίδεται στον μελλοντικό θεατρολόγο επιστήμονα για να τη μελετήσει, να διαβάσει τα τεκμήρια πίσω από τις γραμμές των σχολιογράφων και να συνθέσει τη θεατρική ιστορία του τόπου.
Μια τέτοια έκδοση τιμά, ιδίως, τον Δήμο Ερμούπολης για τη γενναιότητα να αναλάβει την ευθύνη για την ανάδειξη του πολιτισμού του νησιού.