I σως ο Ανδρέας Φραγκιάς να μη φανταζόταν πόση θλίψη θα δημιουργούσε με την απουσία του -μπορεί και να ‘νιωθε άβολα. O ίδιος δεν επεδίωξε ποτέ τον θόρυβο και την προβολή. «H ωφέλιμη δημοσιότητα θα ήταν να δοθεί η δυνατότητα σ’ ένα βιβλίο να μεταδώσει αυτό που έχει μέσα του. Να προβληθεί το βιβλίο και όχι αυτός που το έγραψε», έλεγε στη συνέντευξη που είχε δώσει στον Βαγγέλη Ραπτόπουλο, για το περιοδικό «Αντί», το 1985. O θάνατός του ήταν η αφορμή να γραφτούν πολλά -ίσως περισσότερα από οποιαδήποτε άλλη φορά- για τα βιβλία του, το έργο του, την προσωπικότητά του. Και ίσως γίνει η αφορμή να διαβαστεί ή να ξαναδιαβαστεί το έργο του.
Για ένα τελευταίο «αντίο» στον Ανδρέα Φραγκιά μιλήσαμε με ανθρώπους που τον γνώρισαν, τον συναναστράφηκαν, τον αγάπησαν μέσα από τα βιβλία του ή την παρέα του. Ανθρωποι της γραφής οι περισσότεροι, όπως ο ίδιος.
Τη γραφή ο Φραγκιάς την άσκησε και επαγγελματικά (δημοσιογράφος), και καλλιτεχνικά. Προτού πάρουν τον λόγο οι φίλοι του και οι μελετητές, ας ξαναθυμηθούμε πώς περιέγραφε τη δημοσιογραφία, στη συνέντευξή του στο «Αντί»:
– «H δουλειά της εφημερίδας είναι μια καθημερινή διαμάχη με τα γεγονότα και μια προσπάθεια αυτά να μορφοποιηθούν και να’ αποκτήσουν οργανική ενότητα, έτσι που να δοθεί η φυσιογνωμία μιας μέρας. Να έχουν μια πληρότητα και να συνθέτουν την όψη αυτής της στιγμής. Ολ’ αυτά μαζί κάνουν ένα χρονικό, αλλά ταυτόχρονα κι ένα γίγνεσθαι, μια διαρκή πορεία. H δημοσιογραφία σε μαθαίνει να ξεχωρίζεις το ουσιώδες και το καίριο ή και να το συνθέτεις με τα πολλά άλλα καίρια, ώστε να προκύπτει η διαδοχή και μια συνιστώσα εξέλιξης. Αυτό, στο προχώρημά του, συνθέτει το μεγάλο μυθιστόρημα της ζωής. Οι μικρές διαδοχικές ή οι μεγάλες συγκλονιστικές ειδήσεις συμπλέκονται και κάνουν το κλίμα και τον χαρακτήρα της εποχής. Αυτό έχει μια γοητεία, αλλά και μια φοβερή δυσκολία και θέλει πολλή δουλειά…».
Μένης Κουμανταρέας
Συγγραφέας
«Κακίζεις τον εαυτό σου που δεν τρύγησες από τον πλούτο του…»
Ενας ομότεχνος φεύγει και συ κακίζεις τον εαυτό σου που δεν τον συναναστράφηκες αρκετά, δεν τρύγησες από τον πλούτο του, όσο ήταν εν ζωή. Που περιορίστηκες μόνο σε τηλεφωνικές επικοινωνίες με τους οικείους του, τα δύο τελευταία χρόνια της δοκιμασίας του. Αλλά έτσι είσαι. Γεμάτος ενοχές, έτσι μεγάλωσες. Τώρα που ο ίδιος δεν υπάρχει μένουν ζωντανά οι ήρωές του και η σκέψη του. Τέσσερα μυθιστορήματα δημοσιευμένα όλα κι όλα. Το «Ανθρωποι και σπίτια» που αγάπησες. Την «Καγκελόπορτα», που ένιωσες να καταδιώκεσαι κι εσύ σαν τον ήρωά της, τον Αγγελο. Το «Λοιμό», κι ας είχε διαφωνίες με τον αφαιρετικό τρόπο παρουσίασης του Μακρονησιού. Και τέλος, το δίτομο «Πλήθος», θύμα ίσως του όγκου του, αλλά και του φιλοσοφικού του υπόβαθρου. Ενα βιβλίο άδικα υποτιμημένο και αγνοημένο. Αραγε, πώς θα τα αντιμετωπίσουν οι νεότερες γενιές που θα τα διαβάσουν; Τους αφορούν και μέχρι ποιου σημείου; O Εμφύλιος τους απωθεί ή μήπως τους κεντρίζει; Γιατί δεν φτάνει να γίνεσαι λήμμα στην ιστορία της λογοτεχνίας, πρέπει και να διαβάζεσαι. Οι τοιχογραφίες των μυθιστορημάτων του -εκείνος που αγαπούσε τόσο τη ζωγραφική- χρειάζεται να βρουν καινούργιους θεατές. H λανθάνουσα καφκική ατμόσφαιρα των κειμένων του -που δεν αντιγράφει σε τίποτα τον Κάφκα- δεν μπορεί παρά να ξυπνήσει πάλι το ενδιαφέρον. Και βέβαια, δεν μπορεί να υπάρχουν νέοι πεζογράφοι που να αγνοούν τη σκηνή που ο Ευτύχης καταβροχθίζει τη χαλασμένη κονσέρβα για να πείσει ότι δεν είναι σάπια. Ούτε τις σκηνές με τους φαντάρους που κυνηγούν και πιάνουν μύγες, ελπίζοντας έτσι να γλιτώσουν τα καψόνια. Μήπως κι εμείς όλοι που γράφουμε βιβλία κυνηγάμε μύγες;
Αλέκος Αργυρίου
Κριτικός και ιστορικός λογοτεχνίας
«Σε κριτική εκκρεμότητα»
Κανείς ίσως στην Ελλάδα δεν σκέπτεται έναν συγγραφέα, όπως ο Ανδρέας Φραγκιάς που έχει στο ενεργητικό του τέσσερα πολυσέλιδα μυθιστορήματα, τι δεν έκανε όχι γιατί δεν ήθελε, αλλά γιατί τον απορροφούσε ο αγώνας για το μεροκάματο που ως ευσυνείδητος πολίτης και επαγγελματίας το άσκησε με αφοσίωση. Στην προκειμένη περίπτωση, το θέμα έχει πολλές πτυχές. Κυρίως για συγγραφείς, όπως ο Φραγκιάς, όπου στο έργο του υπόκειται τόσος εσωτερικός πλούτος.
Για να γίνω συγκεκριμένος. Μιλάμε για τέσσερα έργα, ενώ υπήρχαν δύο προγενέστερα που έμειναν στο συρτάρι του, διότι, αν θυμάμαι σωστά, όταν εκδόθηκε το «Ανθρωποι και σπίτια» (1955), τα θεώρησε ανεπίκαιρα. Να υποθέσω: αίσθηση του ιστορικού όρου στην εμφάνιση του έργου. Και από κοντά: αίσθηση ότι η ματαίωση μιας δημοσίευσης στην ώρα της είναι ανεπανόρθωτη. Με άλλα λόγια, ο Φραγκιάς ενεργούσε με ιστορική προοπτική. Δεν ήταν μόνο και αποκλειστικά συγγραφέας -καλαμαράς, να το πω με την περιφρονητική έννοια που της δίνομε- αλλά και με στέρεες γνώσεις αντλημένες από καλούς δασκάλους, τις οποίες συνεχώς βελτίωνε και τροποποιούσε από δικές του ανάγκες και δικές του κρίσεις -ήταν σπάνιας ποιότητας κριτικός νους- ενεργώντας πάντοτε με την έγνοια του πολίτη, ενός πολίτη με δημοκρατικό φρόνημα απέναντι σε μια μητριά πατρίδα.
Αλλά δεν είναι ώρα των απολογισμών. Θέλω να ισχυριστώ, τελειώνοντας, ότι μολονότι η υποδοχή του έργου του Ανδρέα Φραγκιά στάθηκε ανάλογη με την αξία του -έχομε αρκετές αξιόλογες κριτικές- το έργο του θα παραμένει σε κριτική εκκρεμότητα.
Χρύσα Προκοπάκη
Συγγραφέας
«Θα αναγνωριστούμε μέσα του»
Ο Φραγκιάς ήταν η φωνή των χαμηλών τόνων, ο άνθρωπος που η σεμνότητά του ξεπερνούσε τα όρια του επιτρεπτού. Τρόπος του λέγειν. Θέλω να πω, οι λίγοι που τον συναναστρέφονταν στον ιδιωτικό του χώρο αντλούσαν τόσα πολλά από τη βαθιά του σκέψη, από την αυστηρότητα απέναντι στον εαυτό του και στην τέχνη του, όπως κι απ’ την κατανόηση, χωρίς συγκατάβαση, για τα ανθρώπινα. Σιωπηλός, πράος, πολυτάλαντος -και τα ζωγραφικά του έργα τα ‘χε κι αυτά κλεισμένα στους τοίχους του σπιτιού του-, τίποτα δεν έκανε πως εξαγγέλλει, τίποτα δεν παρουσίαζε ως αποκάλυψη. Ηταν όλα τόσο χωνεμένα μέσα του! Ας είναι? το έργο του μας περισσεύει.
Προβάλλοντας το αντιηρωικό στοιχείο, σκύβοντας στη χαμοζωή των ανθρώπων του Μεταπολέμου και του Εμφυλίου, ήξερε αλλιώς να αναδεικνύει το μεγαλείο των ταπεινών και των ταπεινωμένων, πέρα από τις επιταγές του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. O νεορρεαλισμός των δύο πρώτων μυθιστορημάτων του («Ανθρωποι και σπίτια», «Καγκελόπορτα») στηριζόταν σε μια πονετική αλλά οξύτατη βυθομέτρηση του ψυχισμού των ηρώων του και σε μια ρεαλιστική θέαση του κόσμου. Κι απ’ αυτήν την άποψη, υπήρξε πρωτοπόρος, και όχι μόνο για την αριστερή λογοτεχνία. O «Λοιμός» των «πέτρινων χρόνων» στη συνέχεια, έδειξε πως κανένα Αουσβιτς δεν θα οριοθετήσει ποτέ τη φρίκη, και η αλληγορία του μας δείχνει, σήμερα προπάντων, πως η Μακρόνησος είναι παντού.
Αν όμως με τα προηγούμενα έργα του, ο Φραγκιάς αφηγήθηκε λιτά και χαμηλόφωνα την εποχή του, το δίτομο «Πλήθος» ήρθε να μας αποκαλύψει οραματικά, προφητικά σχεδόν, την εικονική πραγματικότητα του εικοστού πρώτου αιώνα. Εναν κόσμο που φανερωνόταν ήδη στην προηγούμενη εικοσαετία, όταν εκδόθηκε το βιβλίο, εκείνος μπόρεσε πολύ νωρίτερα να τον συλλάβει σ’ όλη την εφιαλτική του διάσταση, που είναι πια η καθημερινότητά μας. Με σπασμένες, ονειρικές, παράλογες ή «ανώδυνες» εικόνες, μικρά ενσταντανέ και απογειώσεις, με ευρηματικές σκηνές, με τη ρώμη, τέλος, του μεγάλου τεχνίτη ο Φραγκιάς οργάνωσε ένα σύμπαν. Το «Πλήθος» είναι η τοιχογραφία της βιβλικής καταστροφής που συνέβη μέσα μας. Είναι ένας καθρέφτης της πραγματικότητας που ζούμε ψευτοζώντας. Ισως γι’ αυτό δεν προσέχτηκε αρκετά ακόμα. Θα αναγνωριστούμε μέσα του πολλές φορές, αργότερα.
Ασπασία Παπαθανασίου
Ηθοποιός
«Ο άνθρωπος του κάθε ανθρώπου»
Ηταν ο άνθρωπος του κάθε ανθρώπου. Ηταν ο άνθρωπος που μόλις τον γνώριζες, μόλις μιλούσες μαζί του, αισθανόσουν ότι είναι δικός σου. Είχε μια επικοινωνία με τους ανθρώπους ιδιαίτερη. Αμεση, χωρίς τερτίπια. Ετσι είναι και τα βιβλία του? έχουν μια απέραντη ανθρωπιά.
Νάσος Βαγενάς
Καθηγητής στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών
«Εντιμος με την τέχνη του»
Ο Φραγκιάς ήταν ένας άνθρωπος υψηλού ήθους, μεγάλης ακεραιότητας και έντιμος με την τέχνη του.
Τάκης Μενδράκος
Κριτικός λογοτεχνίας
«Καταγγελία χωρίς μίσος»
Σε μια εποχή, σαν αυτή που ζούμε, με κύριο χαρακτηριστικό την καθολική πτώση των αξιών, η αθόρυβη αποδημία του Ανδρέα Φραγκιά ήρθε να θυμίσει τη σεμνότητα, την ηθική και το άξιο έργο ενός πολίτη συγγραφέα. Παρών στα δεινά της φυλής κατέγραψε χωρίς μεγαλοστομίες την ανθρώπινη περιπέτεια, κατήγγειλε χωρίς μίσος τους δολιοφθορείς των οραμάτων και θρήνησε τους χαμένους οραματιστές χωρίς να θεωρήσει ποτέ χαμένη τη θυσία τους. Το έργο του, πειθαρχημένο σε έκταση, ανέσυρε μέσα από την ατομική οδύνη καταστάσεις καθολικές και ο βίος του έδωσε το τρανό παράδειγμα του ταπεινού αλλά ασυμβίβαστου εργάτη του λόγου. Είναι ευτύχημα ότι η πολιτεία έστω και αργά αναγνώρισε και βράβευσε ένα από τα πιο άξια πνευματικά της παιδιά.
Χριστόφορος Μηλιώνης
Συγγραφέας
«Η πνευματικότητα δεν είναι αυταπάτη»
Ενας ένας, λοιπόν, οι φίλοι απέρχονται, και μας αφήνουν μόνους σε δύσκολους καιρούς, τώρα που άλλου είδους μαύρα σύννεφα συσσωρεύονται στην «πόλη των ιδεών»: δόλος και απάτη. O Ανδρέας Φραγκιάς δεν ήταν βέβαια από κείνους που τους λέμε «μαχητικούς», που γαβριούν και φωνάζουν για να ξορκίσουν το κακό -και το μόνο που καταφέρνουν είναι να γίνουν «ύποπτοι σαν την αλήθεια». Ομως έφτανε ο ίσκιος του και μόνο, το πελώριο ηθικό του ανάστημα, για να σε κάνει να νιώσεις ασφάλεια. Εφτανε να ξέρεις πως κάπου εκεί, στις δυτικές συνοικίες, εκείνος απλώς αναπνέει, και μόνο γι’ αυτό να έχεις τη βεβαιότητα πως το αγαθό, η ταπεινότητα, η σύνεση, το θάρρος, η συνέπεια, η εντιμότητα, η ίδια η πνευματικότητα δεν είναι μια αυταπάτη, αλλά ζωντανή ύπαρξη, επαληθεύσιμη.
Εφυγε ανήμερα των Φώτων, σε σπάνια μέρα, αυτός ο σπάνιος άνθρωπος: μες τη λευκή σιωπή που είχε απλώσει το χιόνι πάνω από «Ανθρώπους και Σπίτια», για να μη μας δει, αυτήν την τελευταία του ώρα «γυμνούς και τετραχηλισμένους… Και πάνω εις την χιόνα έπεσε χιών. Και η χιών εστιβάχθη, εσωρεύθη δύο πιθαμάς, εκορυφώθη. Και άσπρισεν όλος και εκοιμήθη υπό την χιόνα», ενώ εκεί πάνω, ενώπιον του Παλαιού ημερών, του Τρισαγίου, τον υποδεχόταν ο άλλος άγιος των γραμμάτων μας. Επειδή βέβαια «δόλος ουχ ευρέθη εν αυτώ».
Ιάσων Μολφέσης
Ζωγράφος
«Ο πιο τίμιος πνευματικά άνθρωπος»
Για μένα ήταν ο πιο δυνατός φίλος. Ημασταν φίλοι από το 1940. Είχαμε νοικιάσει τότε ένα ατελιέ στην οδό Αβέρωφ, μαζί με τον Αρη Αλεξάνδρου. O Φραγκιάς ήθελε να ζωγραφίσει, δεν ήθελε να γίνει συγγραφέας. Εχει αφήσει πολλά ενδιαφέροντα έργα. Αξελός, Φραγκιάς, Αλεξάνδρου κι εγώ ήμασταν μια μεγάλη παρέα. Ηταν ο πιο τίμιος πνευματικά άνθρωπος που έχω συναντήσει στη ζωή μου.
