Ελευθέριος Π. Αλεξάκης: «Ταυτότητες και ετερότητες. Σύμβολα, συγγένεια, κοινότητα στην Ελλάδα – Βαλκάνια». Εκδόσεις «Δωδώνη», 2001, σελ. 397.
Τα τελευταία χρόνια είμαστε μάρτυρες ενός δημόσιου διαλόγου για τη θέση των εθνικών πολιτισμών, στο πλαίσιο είτε των νέων διοικητικών μορφωμάτων (Ευρωπαϊκή Ενωση) είτε της οικονομικής κοινότητας που δημιουργούν τα νέα τεχνολογικά και οικονομικά δεδομένα (παγκοσμιοποίηση). Συχνά, η συζήτηση οργανώνεται με τρόπο που σχηματοποιεί την κατάσταση σε μια διπολική αντίθεση, με αποτέλεσμα κάθε πόλος να δαιμονοποιεί τις απόψεις του άλλου, γεγονός που δεν επιτρέπει τη διεξαγωγή της συζήτησης με νηφάλιο τρόπο και τη διερεύνηση του ενδιάμεσου χώρου. Κάτι ανάλογο συνέβη και στο χώρο των ανθρωπολογικών επιστημών. O όρος εθνοκεντρισμός συμπύκνωσε μια αρνητική στάση γενικά με την ενασχόληση με τον ελληνικό πολιτισμό, και όχι με συγκεκριμένη οπτική στη μελέτη του (ανωτερότητα, μοναδικότητα κ.λπ.).
Το βιβλίο του Αλεξάκη ξεφεύγει από αυτήν τη νοοτροπία, αποτέλεσμα της πολύχρονης, συστηματικής και εξαντλητικής παρουσίας του στο πεδίο της έρευνας. Τα έντεκα κείμενα είναι η συγκομιδή εικοσάχρονης μελέτης στο Πωγώνι Ιωαννίνων, στη Λακωνία (Επίδαυρος, Μάνη), στο Μανταμάδος Λέσβου.
Το γεγονός αυτό του διασφαλίζει τη νηφαλιότητα και την επιστημονική πεποίθηση ότι εκείνο που προέχει είναι η έρευνα και η συλλογή των δεδομένων, πριν κανείς προχωρήσει σε θεωρητικές κατασκευές και αφορισμούς. O Αλεξάκης έχει το προνόμιο να διατυπώνει απόψεις με γνώση του πολιτισμικού χώρου. Το βιβλίο του αποτελεί, λοιπόν, σπουδαία συμβολή στη συζήτηση για τη σχέση θεωρίας-έρευνας. Μια βασική παρατήρηση που πηγάζει από το βιβλίο είναι η λάθος βάση στην οποία έχει τεθεί το πρόβλημα της ταυτότητας στην Ελλάδα, τόσο πολιτικά όσο και επιστημονικά. O συγγραφέας έχει την άνεση να συνομιλεί με τον βαλκανικό πολιτισμό και να αναπτύσσει τις απόψεις του, αντλώντας παραδείγματα παράλληλα προς ό,τι μελετάει στην Ελλάδα από την Αλβανία, τη Βουλγαρία, τη Σερβία. Χαρακτηριστικό είναι το γάλα ως στοιχείο διαμόρφωσης συμπληρωματικής συγγένειας/καταγωγής (γυναίκες, γάλα, συγγένεια: κοινά παλαιοβαλκανικά στοιχεία στον λαϊκό πολιτισμό των βαλκανικών λαών). H παρουσία του θέματος είναι έξω από τα συνήθη και ο Αλεξάκης αποδεικνύει την ύπαρξη κοινού πολιτισμικού υποστρώματος στα Βαλκάνια.
Εξάλλου, την κοινή πολιτισμική παράδοση αναδεικνύει με το γδικιωμό, όπου η τιμή-νάμε έχει την ίδια λειτουργία και στους γείτονες Βαλκάνιους. O Αλεξάκης αμφισβητεί το στείρο εθνοκεντρισμό, που αναζητεί τη μοναδικότητα στον πολιτισμό.
Στο δεύτερο μέρος («Σύμβολα και κοινότητα») προτείνει μια οπτική για την κατανόηση της νεοελληνικής κοινωνίας, κυρίως όπως εκφράζεται στις διάφορες τελετουργίες (π.χ. χορός, θυσίες). O συγγραφέας φωτίζει τη συγκρότηση των ταυτοτήτων, τις συγκρούσεις στον χώρο της κοινότητας με τον αποκλεισμό από τον χορό της μειοψηφούσας ομάδας, που αποτελεί, βεβαίως, και επιβεβαίωση της πολιτικής – διοικητικής υπεροχής της πλειοψηφίας στο χωριό (κάτι αντίστοιχο πραγματεύεται και ο Evans – Pritchard στους Nuer), καθώς και τις μεταβολές που υφίσταται η νεοελληνική κοινωνία μέσα από το παράδειγμα των θυσιών που γίνονται πανελλαδικά παράδειγμα.
Είναι φανερό πως τίποτε δεν λείπει: γένος, σημασίες, συγγραφείς όπου απαντά, έτυμο και μνεία ότι η χρήση της λέξης δεν έχει διακοπεί. Λείπουν, βέβαια, τα παραθέματα, αλλά αυτό γίνεται, γιατί οι σημασίες της λέξης είναι προφανείς εδώ και δεν χρειάζονται τη στήριξη των συμφραζομένων. Στο λήμμα όμως βλαστώνω, όπου η δεύτερη και μεταφορική σημασία απαιτεί παράδειγμα, αυτό παρατίθεται. Συχνά σε ένα ρήμα με τρεις σημασίες έχουμε ισάριθμα παραθέματα. H «Επιτομή» είναι οικονομικότατη όχι όμως εις βάρος της σαφήνειας.
