Για το μεγαλύτερο διάστημα του 20ού αιώνα η μουσική κονταροχτυπιόταν εξορμώντας από δύο αντίπαλα στρατόπεδα. Από τη μια, ήταν ο Αρνολντ Σένμπεργκ και οι παρτιζάνοι του με τον ατονισμό και τον δωδεκαφθογγισμό, το αυστηρό σχεδόν εγκεφαλικό σύστημα που στη θέση της παραδοσιακής αρμονίας και της αναγνωρίσιμης μελωδίας, έβαζε πρωτόγνωρους συνδυασμούς τόνων. Από την άλλη, ο Ιγκόρ Στραβίνσκι (και οι οπαδοί του) που με το αριστούργημά του «H ιεροτελεστία της άνοιξης» (1913) έδειξε ότι η καινούργια μουσική μπορεί να είναι μελωδικά και ρυθμικά συναρπαστική, δίχως να εμπλέκεται σε άξενες τονικές σχέσεις. O Στραβίνσκι τελικά στράφηκε σ’ έναν λιτό και ψυχρό νεοκλασικισμό, στερούμενο της ρυθμικής δυναμικότητας και της «πρωτόγονης» εκφραστικότητας της πρώτης του δημιουργίας. H σύγκρουση δεν τελείωσε με κάποια νίκη, αλλά με την επίγνωση ότι το ζητούμενο δεν είναι ο Σένμπεργκ ή ο Στραβίνσκι, αλλά ένας άλλος δρόμος. H συνειδητοποίηση αυτή, καθώς γράφει ο «Εκόνομιστ», ωφέλησε κάποιους τρίτους, περιφερειακούς συνθέτες.
Ενας τους είναι ο Λέος Γιάνατσεκ. Τσέχος από τη Μοραβία, έζησε (1854-1928) σχετικά αφανής στην επαρχία όπου έγραψε μερικές εξαιρετικά ενδιαφέρουσες, πρωτότυπες συνθέσεις για όργανα και φωνή. Μπορεί να ειπωθεί ότι το βάθος, την πρωτοτυπία του, το προσωπικό του στυλ δημιούργησε η αφάνειά του. Το ύφος του το σμίλεψε κοντά στις ρίζες, τους ρυθμούς και τους τρόπους της λαϊκής μουσικής της Μοραβίας και από τις εναλλαγές της ομιλίας των ανθρώπων και του κελαηδισμού των πουλιών, που τα κατέγραψε με μεγάλη προσοχή.
Δεν τον ενδιέφεραν οι θεωρίες, αλλά τα ανθρώπινα γεγονότα, τα προσωπικά και τα συλλογικά, που μερικές φορές ήταν και πολιτικά. Λίγοι συνθέτες έχουν διαλέξει σαν θέμα τους μια διαδήλωση, όπως ο Γιάνατσεκ στη σονάτα του για πιάνο «I-X-1905», εμπνευσμένη από μια πορεία στην πόλη του Μπρνο όπου οι Αυστριακοί στρατιώτες σκότωσαν ένα εργάτη που διαδήλωνε για την ίδρυση τσεχικού πανεπιστημίου. Είναι ένα εξαιρετικό έργο που αρχίζει με ένα ανήσυχο «προαίσθημα» για να καταλήξει με έναν υποβλητικό στη λακωνικότητά του «θάνατο».
Αυτοβιογραφικά είναι και άλλα έργα του Γιάνατσεκ. Οι έξοχοι πιανιστικοί κύκλοι «Σε ένα χορταριασμένο μονοπάτι» (1908) και «Στην ομίχλη» (1912) είναι, ιδιαίτερα ο πρώτος, στιγμές αρπαγμένες στην αμεσότητά τους. Το 1917, στα 63 του χρόνια ερωτεύθηκε την Καμίλα Στοσλόβα, νοικοκυρά, 38 χρόνια νεότερή του, και μολονότι ο έρωτας αυτός ποτέ δεν ολοκληρώθηκε, παρήγαγε όμως δύο αριστουργήματα της μουσικής δωματίου, τα κουαρτέτα εγχόρδων «Σονάτα Κρόιτσερ» (από τη νουβέλα του Τολστόι) και τα «Προσωπικά γράμματα». O πατριωτισμός του διαπερνά τη «Συμφωνιέτα» που αρχίζει με μια πανηγυρική φανφάρα και τη «Γλαγολιτική λειτουργία», μελοποίηση όχι λατινικών κειμένων αλλά παλαιοσλαβικών.
Εξίσου σημαντική η φωνητική του μουσική -ο τραγουδιστικός κύκλος «Το ημερολόγιο ενός που εξαφανίστηκε» είναι μοραβική απάντηση στο «Χειμωνιάτικο ταξίδι» του Σούμπερτ- και κυρίως οι όπερές του, που πια φαίνονται εγκαθιδρυμένες στο διεθνές ρεπερτόριο. Αξιοπαρατήρητο είναι πως μολονότι όλες τους αφηγούνται σκοτεινές ιστορίες, τελειώνουν με ένα μήνυμα ελπίδας και πίστης στη ζωή. H «Γιενούφα» και η «Κάτια Καμπάνοβα» τελειώνουν με απαντοχή, οι «Πονηρές, μικρές αλεπούδες» με ύμνο στην αρμονία των πραγμάτων, η «Υπόθεση Μακρόπουλος» με μια μουσική πανδαισία που σκεπάζει τα λόγια της ηρωίδας «με μένα η ζωή σταμάτησε» και η τελευταία του «Από το σπίτι των πεθαμένων» (οι αναμνήσεις του Ντοστογιέφσκι από τη φυλακή) λάμπει από τρυφερότητα και ανθρωπιά. Αυτή τη λάμψη του λυχναριού έφερε ο Γιάνατσεκ στη μουσική και στην όπερα.
Η ολοκλήρωση του έργου θα συμβάλει, αφενός, στην τηλεοπτική αναμετάδοση της καλύτερης δυνατής εικόνας της Αθήνας και, αφετέρου, στην κληροδότηση σημαντικών χώρων υποδομής στην πόλη. O πιο φιλόδοξος στόχος, όμως, είναι να αλλάξει η αντίληψη περί αισθητικής του δημοσίου χώρου.
