Αξίζει άραγε τον κόπο η παρουσίαση της φαινομενικά άχαρης δουλειάς των ευρετηρίων ενός επιστημονικού περιοδικού που αν και εκδίδεται για περισσότερα από τριάντα χρόνια, ενδιαφέρει ίσως μόνο ένα μικρό κύκλο ειδικευμένων επιστημόνων;
Και όμως. Στις συνήθως λανθασμένες και καμιά φορά έωλες προβληματικές που απασχολούν τις συζητήσεις για την εθνική ταυτότητα και άρα την ιστορία μας, του τύπου εκσυγχρονισμός και παράδοση, ορθοδοξία και δύση καθώς και Ανατολή και Δύση, η επίμονη προσπάθεια πολλών επιστημόνων στη χώρα μας, πολλά χρόνια τώρα, μπορεί να αντιπαραθέσει ένα πλούσια διερευνημένο σώμα παραδειγμάτων από την ιστορία των έξι τελευταίων αιώνων, που ένα μπορεί να διδάξει.
Σε αργούς ρυθμούς οι αλλαγές
Η ιστορία μας δεν έγινε όπως συχνά αφήνεται να νομίζουμε, ως μια απλή αντιπαράθεση του συντηρητικού και του νεωτερικού, του δυτικού με το ανατολικό, της προόδου με τη συντήρηση, μα πως αποτελεί ένα σύνολο δομών -κι αυτές αποκρυστάλλωση κοινωνικών στρατηγικών και προσαρμογών από προηγούμενους αιώνες- που δοκιμάζονται, αποδοκιμάζονται και ανασυντίθενται, μάλλον σε αργούς ρυθμούς, διατηρώντας πολύ από τα παλιά και προσθέτοντας συχνά καινούργια. Ούτε καλοί ούτε κακοί σ’ αυτήν την ιστορία, απλώς άνθρωποι, πιο περιορισμένοι απ’ όσο οι ίδιοι φαντάζονται από τα όρια της ιστορίας τους και τις δυνατότητες των προσλήψεών τους.
Το περιοδικό «Ερανιστής», του καθόλα επιστημονικού Ομίλου Μελέτης του Ελληνικού Διαφωτισμού, αποτελεί ίσως το καλύτερο παράδειγμα μιας ψύχραιμης οδού για τη μελέτη της ιστορίας. Δεν ξεκίνησε άνευρα, τα χρόνια του 1962-1963. Είχε συγκεκριμένη άποψη, σε μια συγκυρία, τότε εξαιρετικά θολή και άρα ιδεολογίζουσα. Μείζονα φαινόμενα της νεότερης ιστορίας, ο ονομαζόμενος διαφωτισμός ήταν απ’ αυτά, δεν μπορούν να αφεθούν στην ερμηνευτική του ιδεολογήματος.
Χρειάστηκε να μελετηθούν τα τεκμήρια, τα πρόσωπα και τα κοινωνικά τους δίκτυα, οι θεσμοί, οι αναπαραστάσεις, οι συγκρούσεις, οι στρατηγικές των ομάδων γύρω από τα κέντρα εξουσίας (Εκκλησία, Μονές, Σχολεία, φορολογικοί μηχανισμοί) και ως προς τη διάδοση των ιδεών τους (απ’ αυτήν την άποψη η ιστορία του βιβλίου αποκτά εντελώς διαφορετική σημασία) για να προταθούν ερμηνείες ή αναγνώσεις στη διαδικασία μετασχηματισμού μιας κοινωνίας οργανωμένης κατά τα πρότυπα του μεσαιωνικού κόσμου, σε μια κοινωνία που αναγκαστικά συμπαρασύρθηκε στη νεωτερικότητα (άλλοτε επαναστατώντας, άλλοτε άθελά της, άλλοτε γεωπολιτικά).
Συντελέστηκε μια μικρή, αθόρυβη διανοητική επανάσταση, με τα τριάντα και πλέον χρόνια μελετών του Ομίλου του Ελληνικού Διαφωτισμού και των συναφών εργασιών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. Η μελέτη του ελληνικού βιβλίου έγινε επιστημονική, ξεπερνώντας τις έως τότε επιστημολογικές της καθυστερήσεις. Χρειάστηκε γι’ αυτό η διασύνδεση του βιβλίου ως υλικού αντικειμένου με το πλαίσιο παραγωγής του και τα δίκτυα διανομής του.
Η νεοελληνική κωδικολογία και η μελέτη των νεωτέρων χειρογράφων αποδεσμεύτηκαν από την αγκύλωση της «βοηθητικής επιστήμης» και οδήγησαν κατευθείαν στην έρευνα των νοοτροπιών. Χρειάστηκε γι’ αυτό η θεώρηση ενός κύκλου παραγωγής χειρογράφων ή αναπαραγωγής εγγράφων, ως μέρος ενός μηχανισμού άσκησης μιας εξουσίας. Τα αρχεία και οι ποικίλες πηγές του ιστορικού, πράγμα που σήμερα φαίνεται αυτονόητο κάπως, έπαψαν να θεωρούνται ως οι αδιάψευστοι μάρτυρες μιας δεδομένης πραγματικότητας αλλά διαβάστηκαν ως πολλαπλασιαστές πληροφοριών, αντιφατικών συχνά και πάντως ιδεολογικά φορτισμένων, που κι αν δεν λένε την αλήθεια εμπλουτίζουν την προσέγγιση, σχετικοποιώντας τα απλουστευτικά ερμηνευτικά σχήματα.
Οι κατασκευαστές πληροφορίας
Απ’ αυτήν την άποψη, είναι αξιοθαύμαστη η σημασία που αποδόθηκε και αποδίδεται από πολλούς συνεργάτες του «Ερανιστή» στους κατασκευαστές ιστορικής πληροφορίας, όπως είναι οι άσημοι εκ πρώτης όψεως λόγιοι, οι συλλέκτες, οι αντιγραφείς ή οι συντάκτες εγγράφων, οι «αναμεταδότες» ειδήσεων και στα τεκμήρια που αυτοί κατασκεύασαν, όπως τους σύμμεικτους κώδικες, τις συλλογές φύλλων εφημερίδων, τα φυλλάδια περιορισμένων εκδόσεων.
Καινοτομίες στην προσέγγιση της Ιστορίας που συνέβησαν βέβαια και σε άλλες χώρες. Αλλά αξίζει να παρατηρήσουμε πως ο Ερανιστής άρχισε να εκδίδεται νωρίτερα από τα ομόλογά του ευρωπαϊκά περιοδικά. Και τέλος, μη φανταστούμε τους συνεργάτες του να ανήκουν σε μια στενή πολιτική οικογένεια. Μια ματιά στα ονόματά τους δείχνει την ευρύτητα της επιχείρησης.
(1) Ο Ν. Ε. Καραπιδάκης είναι καθηγητής της Μεσαιωνικής Ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο. Τ. διευθυντής των Γενικών Αρχείων του Κράτους.