Λίγο πριν εκπνεύσει ο 20ός αιώνας, οι Ελληνες αναγνώστες είχαν στη διάθεσή τους το πρώτο μέρος ενός φιλόδοξου ιστορικού έργου: οι εκδόσεις «Βιβλιόραμα» παρουσίασαν τους δύο πρώτους τόμους της «Ιστορίας της Ελλάδας του 20ού αιώνα» σε επιστημονική επιμέλεια του ιστορικού Χρήστου Χατζηιωσήφ. Το έργο απαρτίζεται από επιμέρους μελετήματα πολλών ιστορικών, ανάμεσα στους οποίους συγκαταλέγονται αρκετοί νέοι, σηματοδοτώντας την πρώτη ίσως προσπάθεια μιας συνθετικής ιστορίας, από τον καιρό της Ιστορίας του Ελληνικού Εθνους, πριν από τέσσερις περίπου δεκαετίες.
Οι δύο πρώτοι τόμοι παρουσίασαν και προσπάθησαν να ερμηνεύσουν ό,τι διαμόρφωσε την Ελλάδα στις απαρχές του 20ού αιώνα. Αυτές τις μέρες, κυκλοφορούν δύο ακόμα τόμοι του ίδιου έργου, που εξετάζουν την περίοδο του Μεσοπολέμου: τι συνέβη μετά την Μικρασιατική Καταστροφή και το προσφυγικό σοκ, πώς άλλαξαν οι πόλεις και η ύπαιθρος, πώς μετασχηματίζεται η αγροτική οικονομία, πώς συνετέλεσε στην ανάπτυξη της χώρας το τραπεζικό σύστημα, τι συνέβη με τις εθνικές μειονότητες, με τα κόμματα της Αριστεράς, με την πολιτιστική ζωή.
Για τη μέθοδο με την οποία προσεγγίζει την πρόσφατη ιστορία αυτό το συλλογικό έργο, συζητήσαμε με τον Χρήστο Χατζηιωσήφ, καθηγητή Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, που είχε την ευθύνη του σχεδιασμού και της σύνθεσης.
– Υπήρχε πράγματι ανάγκη για μία ακόμα πολύτομη έκδοση για την ελληνική ιστορία;
– Δεν ξέρω αν υπαινίσσεθε ότι έχουν ξεπεραστεί οι μεγάλες ιστορικές συνθέσεις. Εάν ναι, θα διαφωνήσω μαζί σας. H ανάγκη για μια συνολική αντίληψη και ερμηνεία της ιστορίας από τη μεριά του κοινού εξακολουθεί, κατά τη γνώμη μου, να υπάρχει, και αυτό αποτελεί μια επιστημονική πρόκληση για τον ιστορικό. θα προσέθετα και πολιτική, σήμερα που βρισκόμαστε γενικώς στη «μετά» εποχή, όπου η άποψη που επιχειρείται να επιβληθεί είναι πως όλα -και η ιστορία- είναι σχετικά. Ομως δεν πρόκειται μόνον για το μεγάλο κοινό, αλλά και για τους ίδιους τους ιστορικούς. Και η πιο εξειδικευμένη ιστορική μελέτη, οι πιο μερικές μελέτες της μικροϊστορίας γίνονται κατανοητές επειδή ακριβώς τις προσλαμβάνουμε μέσα σε ένα γενικότερο ιστορικό πλαίσιο που γνωρίζουμε από αλλού. Μόνον με αυτόν τον τρόπο μπορούν να επηρεάσουν με τη σειρά τους την αντίληψή μας για το ιστορικό πλαίσιο. Ειδάλλως, παραμένουν για τον αναγνώστη, στην καλύτερη περίπτωση, ευχάριστα οιονεί μυθιστορηματικά αναγνώσματα. Σ’ αυτήν τη διπλή πρόκληση απαντά η «Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα».
Διαφορές προθέσεων
– Υπάρχει ήδη ένα πολύτομο έργο ελληνικής ιστορίας, η «Ιστορία του Ελληνικού Εθνους». Σε τι διαφέρει από αυτό η «Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα»;
– O τίτλος ήδη αποκαλύπτει τις διαφορές των προθέσεων και του περιεχομένου. Στόχος μας δεν είναι να κεντήσουμε στον καμβά του Παπαρρηγόπουλου, να προσφέρουμε δηλαδή μια ακόμα Ιστορία του Ελληνικού Εθνους στην υπερτρισχιλιετή διάρκειά του, αλλά να δώσουμε στον αναγνώστη τα ιστορικά στοιχεία που είναι απαραίτητα για να κατανοήσει τη σημερινή πραγματικότητα. H Ελλάδα του 20ού αιώνα δεν είναι για μας μια μακρινή ιστορία, είναι το άμεσο παρελθόν μας, σε πολλά ζητήματα το ίδιο το παρόν μας. Εκεί που στους άλλους η σύγχρονη ιστορία του 20ού αιώνα είναι η σκωληκοειδής απόφυση, σε μας είναι το κύριο και μοναδικό θέμα.
Αλλά υπάρχει και ένας άλλος λόγος. H σύλληψη των άλλων πολύτομων ιστοριών χρονολογείται προ τεσσαρακονταετίας. Ακόμα και αν δεν υπήρχε καμιά άλλη διαφορά θα έπρεπε να ενσωματώσουμε στη γενική αντίληψη της ιστορίας τα αποτελέσματα των ιστορικών ερευνών που πραγματοποιήθηκαν στις τελευταίες τρεις δεκαετίες, και τα οποία είναι πολύ πλούσια. Δυστυχώς, η ιστορία είναι συντηρητική. Το σχολείο, ο Τύπος και τα άλλα μέσα μαζικής ενημέρωσης, οι εκλαϊκευτικές εκδόσεις, ο πολιτικός λόγος ακόμα των ανώτατων αξιωματούχων της πολιτείας αναπαράγουν μια αντίληψη της ιστορίας, η οποία πολύ λίγο βοηθάει στην ιστορική ερμηνεία της σημερινής πραγματικότητας, που έχει παραμείνει αδιάβροχη από τα πορίσματα της έρευνας και από την ιστορία που διδάσκεται στα ελληνικά και στα ξένα πανεπιστήμια.
– Στην «Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα», με ποιον τρόπο συνδέεται η ελληνική με την παγκόσμια περίπτωση;
– Οχι μόνο με την ιστορία της εξωτερικής πολιτικής. H σύνδεση γίνεται σε κάθε κεφάλαιο, φυσικά και αβίαστα. H ελληνική ιστορία είναι μια τοπική περίπτωση γενικότερων, αν όχι παγκόσμιων, τάσεων και συμβάντων που συμβαίνουν την ίδια εποχή στον περίγυρό μας ή και πολύ μακριά. Αυτή είναι η αντίληψη που κυριαρχεί στην έκδοση.
– Υποστηρίζετε ότι η «Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα» δεν επικεντρώνεται στην πολιτική ιστορία. Θα μπορούσε να χαρακτηριστεί θεματική ιστορία;
– Νομίζω ότι αρκεί η ανάγνωση της εισαγωγής στον τόμο A1 για να καταλάβει ο αναγνώστης ότι η «Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα» επιχειρεί να ανιχνεύσει πώς η ελληνική κοινωνία προσπάθησε να λύσει τα δύο μεγάλα ζητήματα του 20ού αιώνα: α) την κοινωνική ενσωμάτωση της μισθωτής εργασίας και β) τον έλεγχο από τις κοινωνικές δυνάμεις του κράτους που επεμβαίνει -και εξαιτίας του ζητήματος της μισθωτής εργασίας- με μια πρωτόγνωρη ώς τότε ένταση και έκταση στη διαδικασία της αναπαραγωγής της κοινωνίας.
Προβλήματα
Αυτά είναι τα δύο κεντρικά προβλήματα που απασχολούν την «Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα» και που επηρεάζουν την αρχιτεκτονική του έργου. Κατά συνέπεια δεν έχετε να κάνετε με μια απλή θεματική ιστορία και πολύ λιγότερο με μια ιστορική εγκυκλοπαίδεια. Γι’ αυτόν τον λόγο, για παράδειγμα, δεν υπάρχει συμμετρία στα θέματα που θίγονται σε κάθε περίοδο. Τα ζητήματα δεν ωρίμασαν ταυτόχρονα σε όλους τους τομείς, γι’ αυτό και οι αναντιστοιχίες στη διάρθρωση των τόμων κάθε περιόδου.
– Με τον τρόπο που προσεγγίζετε την ιστορία του 20ού αιώνα, προκύπτει κάποια νέα ανάγνωση για την περίοδο που μελετάτε σε αυτούς τους τόμους για τον Μεσοπόλεμο;
– Ελπίζω πολλές! Αρκούμαι εδώ να σας πω ότι οι πρόσφυγες ενσωματώνονται με έναν νέο ουσιαστικό τρόπο στην ελληνική ιστορία και ότι η πολιτική ιστορία ξεφεύγει από την αναγωγή της στον λεγόμενο εθνικό διχασμό. Το νέο στοιχείο στην πολιτική ζωή της περιόδου, η εμφάνιση των πολιτικών κομμάτων της Αριστεράς και της εργατικής τάξης, αναλύεται διεξοδικότερα απ’ ό,τι γίνεται συνήθως. Αναδεικνύεται επίσης η εμφάνιση, την περίοδο εκείνη, νέων κοινωνικών κατηγοριών, όπως οι μηχανικοί. Αλλά οι αναγνώστες θα ανακαλύψουν ασφαλώς περισσότερα.