«Μα εγώ, εγώ δεν είμαι τίποτα, είμαι απλώς και μόνο ο Φράνσις Πικάμπια… Εύχομαι, μια μέρα, να γράψω στον τοίχο του σπιτιού μου: «Καλλιτέχνης κάθε είδους»». Πόσο σαφέστερα μπορεί ένας καλλιτέχνης να διαχωρίσει τη θέση του απέναντι σε κάθε κίνημα και καλλιτεχνική πρωτοπορία; Ειδικά όταν ο ίδιος έχει υπάρξει ιμπρεσιονιστής, φωβ, ορφιστής, ντανταϊστής, αναπαραστατικός, αλλά και αφηρημένος ζωγράφος, ποιητής, συγγραφέας, εκδότης περιοδικών, σεναριογράφος, διοργανωτής γιορτών και κοσμικών γκαλά. Οταν το έργο του, που καλύπτει το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, έχει επηρεάσει καταλυτικά την εξέλιξη της σύγχρονης τέχνης. «Τι» είναι λοιπόν ο Φράνσις Πικάμπια; Διασχίζοντας τις εννιά αίθουσες του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης της Πόλης του Παρισιού που του αφιερώνει αυτές τις μέρες (έως 16/3/03) μια μεγάλη αναδρομική έκθεση με περίπου 200 έργα από όλες τις περιόδους του, παίρνουμε μια πρώτη απάντηση: Είναι ένας καλλιτέχνης που σε όλη του τη ζωή επέμεινε να αναθεωρεί τις απόψεις και τη στάση του κατά βούληση. Το ύφος και τα θέματα των έργων του αλλάζουν τόσο από αίθουσα σε αίθουσα, που μοιάζουν με πανόραμα της τέχνης του πρώτου μισού του περασμένου αιώνα. Μιας τέχνης ταραγμένης από τις δονήσεις των πρωτοποριών, αλλά και με στιγμές καθαρής αναπαραστατικής ζωγραφικής, συναντήσεις με άλλες τέχνες. Λίγο μπαλέτο (Relache, σε μουσική Ερικ Σατί, για τα Μπαλέτα της Σουηδίας, 1924 ), λίγο σινεμά (Entr’ acte, με τον Ρενέ Κλαιρ) και πολλά φυλλάδια, εκδόσεις (391, 291, Dada), ποιήματα, αλληλογραφία με διασημότητες της εποχής, όπως ο Τρίσταν Τζάρα, ο Αντρέ Μπρετόν, ο Γκιγιόμ Απολινέρ.
Σκάνδαλο στα «Σαλόνια» του Παρισιού
Μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του ’70, ο Γάλλος ζωγράφος με το ισπανικό όνομα -γεννήθηκε στο Παρίσι στα 1879, ο πατέρας του ήταν μέλος μιας μεγάλης ισπανικής οικογένειας που είχε εγκατασταθεί στην Κούβα και η μητέρα του μια καλλιεργημένη μεγαλοαστή Παριζιάνα- είναι γνωστός στο κοινό κυρίως για τα έργα του της λεγόμενης περιόδου «νταντά» (1915-1922). Παρουσιάζοντας μια σειρά από πίνακες που αναπαρήγαγαν με ζωγραφικό τρόπο σχέδια μηχανών που αντέγραφε από εκλαϊκευμένα επιστημονικά περιοδικά ο Πικάμπια είχε τότε κερδίσει κατά κάποιο τρόπο τις εντυπώσεις δημιουργώντας σκάνδαλο στα «Σαλόνια» του Παρισιού, τις εποχικές εκθέσεις της πρωτεύουσας, όπου οι νέοι καλλιτέχνες είχαν τη δυνατότητα να γίνουν γνωστοί στο κοινό, αλλά και όπου πρωτοέκαναν την εμφάνισή τους οι πρωτοποριακές τάσεις.
Είναι επίσης γνωστός ως ο ζωγράφος που φιλοξένησε στο Παρίσι τον ιδρυτή του κινήματος «νταντά» στη Ζυρίχη, Τρίσταν Τζάρα. Ως φίλος του Μαρσέλ Ντισάν με τον οποίο μοιράστηκε, την ίδια «διαστροφή» να φτιάχνουν πίνακες και κατασκευές -«παρωδίες του έρωτα και της τέχνης»- όπου αναμειγνύονταν οργανικές και μηχανικές μορφές, στις οποίες έδινε συχνά τίτλους προερχόμενους από τις ροζ σελίδες των λατινογενών και ξενικών λέξεων του Petit Larousse. Ανεκδοτολογικό παραμένει το σκάνδαλο που προκλήθηκε στο Salod’ Automne του 1921, όταν κάποιος δημοσιογράφος αποκάλυψε το ακριβές σχέδιο τουρμπίνας πάνω στο οποίο είχε βασιστεί ο πίνακας «Les Yeux chauds» («Τα Ζεστά μάτια»). Η αποστολή της ζωγραφικής δεν είναι πλέον να αντιγράφει την πραγματικότητα, αλλά να μεταφέρει μια ιδέα, απαντάει ο Πικάμπια, «ο ζωγράφος κάνει μια επιλογή την οποία στη συνέχεια μιμείται. Η παραμόρφωση αυτής της επιλογής αποτελεί την τέχνη».
Αγνωστο μεγάλο μέρος του έργου του
Προσκείμενος των σουρεαλιστών και έπειτα προβοκάτορας του ίδιου του Αντρέ Μπρετόν όπως και κάθε πρωτοπορίας, ο Πικάμπια παραμένει άγνωστος όσον αφορά το μεγαλύτερο μέρος του έργου του, γεγονός που έρχονται να επανορθώσουν μια σειρά από μελέτες και δημοσιεύσεις, αλλά και μια μεγάλη αναδρομική έκθεση που του αφιερώνει το 1976 το Κέντρο Πομπιντού: για πρώτη φορά αποκαθίστανται επίσημα οι περίοδοι των Transparences των αρχών της δεκαετίας του ’30. Πρόκειται για μεγάλους πίνακες με θέματα παρμένα από την κλασική ή και την αναγεννησιακή παράδοση (Μποτιτσέλι, Πιέρο ντε λα Φραντσέσκα) και από τη μυθολογία της Βίβλου (Ιουδήθ, Σαλώμη), όπου οι εικόνες παρατίθενται η μία πάνω στην άλλη σαν διαφάνειες, με φωτογραφικό ή κινηματογραφικό τρόπο. ΄H η σειρά των πολύ ρεαλιστικών «Γυμνών» της δεκαετίας του ’40, μέχρι τότε κατηγοριοποιημένες ως υπερβολικά αντιδραστικές και κιτς περίοδοι για να τους δοθεί δημοσιότητα. H πρώτη αίθουσα της έκθεσης υπενθυμίζει επίσης ότι για δέκα περίπου χρόνια ο Πικάμπια (1902-1912) «μιμείται» τους ιμπρεσιονιστές, κυρίως τον Πισαρό και τον Σίσλεϊ, ζωγραφίζοντας τοπία στη φύση, τα οποία όμως αντιγράφει ως επί το πλείστον από φωτογραφίες και τουριστικές καρτ ποστάλ. Ακολουθεί μια σύντομη περίοδος επηρεασμένη από τον κυβισμό, η λεγόμενη «ορφική», όπου προσπαθεί, να μεταφέρει στον πίνακα ψυχολογικές καταστάσεις και εμπειρίες όπου αναμειγνύεται και η μουσική.
Ο Φράνσις Πικάμπια είναι πριν απ’ όλα ζωγράφος, ένας ζωγράφος της ανάμειξης διαφορετικής κουλτούρας και αναφορών. Με άλλα λόγια, ένας μεταμοντέρνος ζωγράφος θα πούνε πολλοί. Πρόδρομος του Αντι Γουόρχολ, αλλά και του Τζεφ Κουνς, με τον τρόπο του να σχολιάζει την υψηλή μέσω της λαϊκής κουλτούρας, να χρησιμοποιεί φωτογραφίες παρμένες από λαϊκά περιοδικά και πίνακες της «υψηλής» ζωγραφικής παράδοσης του κλασικισμού. Να μη διστάζει να προβοκάρει διοργανώνοντας ντανταϊστικά events και λίγα μόλις χρόνια μετά να αναλαμβάνει τη διοργάνωση γκαλά για το Καζινό και για το Chateαu de Madrid των Καννών όπου έχει μετακομίσει από το 1925 με την πρώτη του σύζυγο, ζώντας κοσμικά, αγοράζοντας ένα πλοίο και την περίφημη βίλα του «Chateau de Μai».
Εχοντας ειρωνευτεί κάθε θεσμική και εξουσιαστική φιγούρα, ζωγραφίζοντας μαύρες μυστηριώδεις μασκοφορεμένες φιγούρες («La nuit espagnole», «Dresseur d’animaux» 1922) ή χαριτωμένα κολλάζ από φτερά και σπίρτα (Monstres, 1925), ο ζωγράφος κλείνει τον κύκλο του καλύπτοντας μια σειρά από παλιούς πίνακες με χρώμα. Κάθε φιγούρα έχει πια εκλείψει, δίνοντας τη θέση της σε μονοχρωματικές επιφάνειες σπαρμένες με βούλες («Points », 1949).
Καλλιτέχνης της ελευθερίας
Οταν παιδί ακόμη συνόδευε τον παππού του, πλούσιο ερασιτέχνη φωτογράφο, στις εξορμήσεις του από το Παρίσι για εξωτερικές λήψεις στη φύση, ο Φράνσις Πικάμπια έπαιρνε την εξής απάντηση: «Θέλεις να γίνεις ζωγράφος; Γιατί; Πολύ σύντομα θα καταφέρουμε να καταστήσουμε τη ζωγραφική εντελώς άχρηστη. Σε λίγο θα μπορούμε να αναπαράγουμε όλες τις φόρμες και όλα τα χρώματα πολύ καλύτερα και πολύ πιο γρήγορα». Η «προφητεία», ειπωμένη πριν ακόμη ο εικοστός αιώνας καταπιεί κάθε στεγανή άποψη περί αναπαράστασης και τέχνης, θα ακολουθούσε σαν μικρόβιο αμφισβήτησης τον καλλιτέχνη σε όλη του την εξέλιξη. Ο Φράνσις Πικάμπια, καλλιτέχνης της ελευθερίας και της μεταμόρφωσης, είναι πια παντού.
Η περιπέτεια της ζωής και της τέχνης
Η ζωή και η τέχνη είναι για τον Πικάμπια μια περιπέτεια: «Κανείς πρέπει να είναι νομάς, να διασχίζει τις ιδέες σαν να ήταν χώρες ή πόλεις, να τρώει παπαγάλους και κότσιφες να καταπίνει μαϊμούδες ζωντανές, να ρουφάει το αίμα καμηλοπαρδάλεων… Να κοιμάται παρέα με γλάρους, να χορεύει με βόες… να κάνει έρωτα με ηλιοτρόπια!» (1921). Τίποτα δεν είναι σταθερό, και δεν πρέπει να είναι, το μοναδικό πράγμα που έχει νόημα είναι να συνεχίζει κανείς να επινοεί και να ξεπερνάει τις επινοήσεις του προχωρώντας και αλλάζοντας συνεχώς, όπως η ίδια η ζωή. Μια στάση που σίγουρα χάρισε στον καλλιτέχνη εμπειρίες και επιτυχίες, αλλά αναμφισβήτητα κι ένα μόνιμο άγχος που συχνά κατέληγε σε περιόδους κατάθλιψης.
Φράνσις Πικάμπια, Singulier ideal Παρίσι, Μusee d’Art Moderne de la Ville de Paris έως 16/3/2003